Categorie: Filosofie

Voorpublicatie uit het boek Anti-nihilisme; engagement in de 21ste eeuw (Uitgeverij Pluim); vanaf dinsdag 13 september verkrijgbaar bij de betere boekwinkel

door Arthur en Jarmo Berkhout

De tweelingbroers Arthur en Jarmo Berkhout (1992) zijn schrijvers en activisten. Sinds hun actieve betrokkenheid bij de Maagdenhuisbezetting van 2015 zijn de barricaden hun tweede thuis en zoeken ze via literatuur, filosofie en politieke strijd naar een alternatief voor het neoliberalisme.

Een wereld van kampen

Het kamp heeft tegenwoordig een bijna onbeperkte hoeveelheid verschijningsvormen: ‘vluchtelingenkampen, kampen voor displaced persons (ontheemden), kampen voor migranten, kampen voor vreemdelingen, wachtzones voor mensen die in de procedure zitten, transitzones, centra voor retentie of administratieve detentie, identificatie- en uitzetcentra, grensovergangen, opvangcentra voor asielzoekers, tijdelijke opvangcentra, vluchtelingendorpen, dorpen voor de integratie van migranten, getto’s, jungles, tehuizen, migrantenhuizen, et cetera.’¹ Het kamp duikt overal op waar de mobiliteit van mensen tot een politiek probleem wordt gemaakt. Waar mensen, vanwege hun toebehoren tot een als extern gedefinieerde groep, bij voorbaat als probleem worden bestempeld.

Hierin staat Europa niet alleen. In de vs in de jaren van Trump openbaarde het grensgebied met Mexico, voor de ogen van het publiek, zich als een versnipperd gebied. Een gerafelde en gevaarlijke zone waarin muren – en uiteindelijk The Wall – werden afgewisseld door kampen en gevangenissen, waarin mensen in kooien werden gehouden. In China bleek de centrale overheid de Oeigoerse moslimbevolking in het westen van het land massaal te surveilleren en te laten verdwijnen in zogenaamde heropvoedingskampen; het aantal gevangenen schommelt rond het miljoen.

En dit zijn alleen de voorbeelden die de laatste jaren het besef hebben doen groeien dat er sprake is van een crisis, tezamen met het feit dat ongeveer tachtig miljoen mensen momenteel op de vlucht of ontheemd zijn, een ongekend groot aantal. Terwijl men zich blindstaarde op het nationalistische populisme van Trump, dat verantwoordelijk zou zijn voor de terugkeer van de muur in het tijdperk van internationale samenwerking, vergat men dat dergelijke grensversperringen ook hier als normaliteit voor lief genomen worden, zelfs zodanig dat het niet eens een thema is.

Het meest kenmerkende aspect van het moderne kamp, en het meest frappante ervan, is dan ook dat er geen sprake is van een directe correlatie tussen zijn bestaan en verspreiding enerzijds, en een staatsvorm of heersende ideologie anderzijds. Of het nou de (in naam) liberaal-democratische Europese landen zijn, de nationalistisch-populistische vs van Trump, het staatscommunistische China (en dan hebben we het nog niet eens over Australië en zijn offshore detentiecentra, de Israëlische behandeling van de Palestijnen, het lot van de Rohingya in Myanmar en talloze andere voorbeelden) – de kampen zijn overal. Zelfs de bruutheid van de manier waarop (toekomstige) kampbewoners worden behandeld is slechts een kwestie van gradaties (en dat dan ook nog eens als beeldvorming: openlijke wreedheid in de vs, verdekte en handenwringende wreedheid in de eu, botte ontkenning in China, et cetera).

In de tweede plaats kunnen we ook niet zeggen dat kampen slechts een tijdelijk fenomeen zijn, een uitzondering op de normaliteit van een kamploze wereld. Ze hebben een vaste plek gekregen, ze zijn een vaste techniek geworden in de praktijk van de grensbewaking.

De reactie op de verwoesting door brand van het kamp Moria op het Griekse eiland Lesbos was wat dit betreft onthullend. De morele verontwaardiging die veel mensen, en zelfs enkele politici, toen uitten, was beter dan de zwijgende onverschilligheid die daarvóór heerste. Maar het werd ook meteen duidelijk dat er absoluut geen aanstalten werden gemaakt om iets wezenlijks te veranderen aan het kampencomplex. De voorgestelde oplossing voor het Moria-probleem was om een paar honderd kinderen op te vangen, en de meest ‘humane’ voorgestelde oplossing was om iedereen op te vangen (wat niet is gebeurd).

Maar de totstandkoming van het kamp zelf, de vraag hoe dit soort gevangenissen kunnen ontstaan en of het te rechtvaardigen valt dat ze überhaupt bestaan, de overduidelijke teloorgang van de universele strekking van de mensenrechten – over dit alles ging het niet. Het bouwen van kampen, en het periodiek betreuren van eventuele slachtoffers, krijgt de voorkeur boven een fundamentele herziening van het grensbeleid zelf.

Dit roept het naoorlogse ‘Dit nooit weer!’ in het geheugen. Is er sprake van collectieve cognitieve dissonantie in Europa? Is het bestaan van het kamp zo choquerend dat we niet kunnen accepteren dat het weer terug is, als een spook uit een verleden dat men plechtig had beloofd niet te laten terugkeren? Moeten we anders niet toegeven dat wij de fascisten van onze eigen tijd zijn?

Het was Hannah Arendt die er als een van de eersten op wees dat er een specifieke relatie bestond tussen fascisme en kolonialisme. Zij beschouwde de imperiale periode als een voorbode van de fascistische horrorregimes van de twintigste eeuw, als een ‘preparatory stage for coming catastrophes.’² Die regimes kwamen niet uit de lucht vallen, maar waren al voorbereid tijdens de koloniale periode en keerden als een boemerang terug naar de eigen bevolking: fascisme als een geïnverteerd, naar binnen gekeerd kolonialisme.

De Martinikaanse dichter Aimé Césaire maakte al in de jaren vijftig in zekere zin het omgekeerde punt.³ Nazisme bestond al ver voor de Tweede Wereldoorlog, en wel in de gekoloniseerde wereld, waar racisme, genocidaal geweld, totale disciplinering van de bevolking, dwangarbeid, strafkampen en onbegrensde exploitatie volkomen genormaliseerd waren. De eerste concentratiekampen werden aan het begin van de twintigste eeuw door de Britten ingericht, tijdens hun oorlog met de rebellerende Boeren, de witte settler-bevolking van Zuid-Afrika. Ze sloten daarin maanden achtereen tienduizenden mannen, vrouwen en kinderen op. De eerste genocide van de twintigste eeuw werd door de Duitsers gepleegd op de Herero, tussen 1904 en 1908, in wat nu Namibië is. Lang voordat de Holocaust in Europa plaatsvond, waren vrijwel alle elementen van het fascisme al staande praktijk in de rest van de wereld.

De koloniale voorgeschiedenis van het fascisme heeft echter geen sterke aanwezigheid in het westerse bewustzijn. De misdadigheid van de concentratiekampen wordt meestal exclusief toegeschreven aan totalitaire systemen – naast het fascisme ook nog het Sovjetcommunisme – en die systemen zijn inmiddels overwonnen. In de universele liberale democratie waar we nu in leven zou het onmogelijk zijn dat er nog kampen bestaan.

Maar de koloniale praktijken van weleer hebben wel degelijk de oorlog overleefd. Wat we kunnen zien aan het hedendaagse Europa is dat er geen totalitair systeem meer nodig is om het onacceptabele uit te voeren: het aanbrengen van een hiërarchie in de waarde van mensenlevens. Van de ‘verkeerde’ kant van de grens komen betekent nu bij voorbaat gezien worden als de Ander, die geen recht heeft op gelijke behandeling als een gelijkwaardig mens. En zodra de minderwaardigheid van de Ander een algemeen feit wordt, als het leven van de Ander, in de woorden van de Amerikaanse filosoof Judith Butler, niet meer geldt als grievable, ‘onze rouw waardig,’ dan is één noodzakelijke voorwaarde al aanwezig om mensen in kampen op te sluiten.⁴

De permanente uitzondering

Als een nieuw kamp even snel wordt gebouwd als het vorige in vlammen opging, dan wijst dat op het buitengewone belang dat ook in onze gemondialiseerde wereld wordt toegekend aan grenzen. Wat is precies de functie van de grens?

Een grens stellen we ons doorgaans voor als een lijn: de cartografische lijn die we in atlassen het ene land van het andere zien scheiden. Hij geeft de uiterste limiet weer van waar ‘wij’ thuishoren. Hij omsluit het territorium waarover een staat heerst, en waarbinnen een volk een vaste plek heeft. De grens ondersteunt dus de verbeelding van de moderne drie-eenheid van staat, territorium en volk – wat ook de reden is dat nationalisten van alle landen zo verzot zijn op kaarten.

Nu klopt het dat de mondialisering dit type grens minder relevant heeft gemaakt – althans voor sommigen. Als een paspoorthouder van het ene land naar het andere gaat, de grenslijn oversteekt, dan zal ze haar identiteit moeten laten controleren, maar aan haar status zal dat weinig afdoen; ze behoudt alle rechten die ze al had.

Voor vluchtelingen, migranten en asielzoekers is deze grens echter iets heel anders dan een simpele lijn. Voor hen is de grens een labyrint of een gevangenis, een assemblage van allerlei verschillende obstakels, beleidsinstrumenten, wetten en confrontaties met verschillende actoren met verschillende maten van macht. De grens is voor hen een specifiek regime.

De grens oversteken leidt niet tot opname in een nieuw territorium, waar men dan een beroep kan doen op gelijke behandeling onder de heersende wetten. Het leidt tot onderwerping aan het grensregime, dat zal bepalen of de reis een vervolg heeft, of er überhaupt sprake kan zijn van toegang tot rechten en of er leven zal zijn in het land van aankomst. Kamp Moria en zijn opvolger, evenals de andere hotspots in de Zuid-Europese landen, zijn plekken waar dit grensregime een materiële vorm krijgt.

Hoe dienen we dat te begrijpen? Het kamp is volgens de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben een permanente uitzondering. Het is een plek die zich op de rand bevindt tussen het ‘binnen’ van de rechtsstaat – waarin wetten, normen en voorspelbaarheid gelden – en het ‘buiten’ van de wetteloosheid, waar geen wet heerst. Het kamp haalt het ‘buiten’ binnen, maar op een gecontroleerde manier.

Als uitzondering op de normale toestand moet het kamp specifieke doeleinden hebben; het mag zelf niet normaal worden, maar tegelijkertijd moet die uitzonderlijkheid permanent gemaakt worden, zodat het kamp altijd die functies kan vervullen die in het ‘binnen’ van de rechtsstaat niet mogelijk zijn: mensen voor onbepaalde tijd gevangenhouden zonder vorm van proces, mensen hun recht op asiel ontnemen, mensen laten werken zonder arbeidsrechten, et cetera. Zo beschouwd staat het kamp voor een vorm van machtsuitoefening die op een dieper niveau ingrijpt dan de verplichting de wet te eerbiedigen. In het kamp wordt besloten of een mens toegang krijgt tot rechten, of hij deel gaat uitmaken van de politieke gemeenschap, of hij erkend zal worden als gelijkwaardige.

Het grenskamp creëert daarmee een paradox in het hart van onze conceptie van recht überhaupt. Hannah Arendt heeft hier al op gewezen in The Origins of Totalitarianism. Ze beschrijft daarin de ervaring waaraan ze zelf, toen ze als gevolg van de nazistische machtsovername op de vlucht sloeg, was blootgesteld: de ervaring van stateloosheid. De gevolgen waren desastreus. Nadat ze als joodse was gearresteerd door de nazi’s en het land ontvluchtte, werd ze als Duitse in een Frans interneringskamp opgesloten.⁵ Ze ontsnapte ternauwernood, om uiteindelijk het Amerikaanse staatsburgerschap aan te nemen.

In die jaren van ballingschap ontwikkelde ze het inzicht dat het moderne rechtssysteem wordt gekenmerkt door een centrale tegenstrijdigheid. De emancipatie van de mens, zoals nagestreefd door de Franse Revolutie, stoelt op het idee van universele mensenrechten. De mens zelf wordt gepresenteerd als de bron van de wet, die gelijk is voor allen – in plaats van de verondersteld door God gegeven orde, met haar privileges voor de heersende elite. Mensenrechten zouden daarom moeten betekenen dat de wet onafhankelijk is van de willekeur van de staatsmacht.

Wat Arendt als vluchteling echter aan den lijve ondervond, was dat nou juist alleen staten functioneren als de waarborg van het recht. Wie dus ineens van haar burgerschap wordt beroofd, zonder opgenomen te worden door een andere staat, verliest in feite de toegang tot haar rechten als mens. De bittere conclusie luidde dan ook dat mensenrechten in de praktijk gelijkstaan aan burgerrechten, en dat het verlies van het een het verlies van het ander impliceert: ‘Loss of national rights was identical with loss of human rights’.⁶

De implicaties hiervan zijn verstrekkend. Het betekent dat de emancipatie van de mens weliswaar als iets universeels wordt gedacht, maar dat die emancipatie alleen werkelijkheid kan worden binnen het kader van de staat – de moderne drie-eenheid van staat, territorium en volk. Menselijkheid wordt daardoor, zo betoogt Arendt, voorwaardelijk gemaakt. Alleen wie deel uitmaakt van een politieke gemeenschap (gewaarborgd door de staat) heeft ook toegang tot de menselijke gemeenschap. De stateloze, uitgesloten van een politieke gemeenschap, valt dus buiten de sfeer waarbinnen haar menselijkheid bij voorbaat wordt erkend; ze is een paria. ‘Not the loss of specific rights, then, but the loss of a community willing and able to guarantee any rights whatsoever, has been the calamity which has befallen ever-increasing numbers of people’.⁷

Wat Hannah Arendt driekwart eeuw geleden in de context van de Tweede Wereldoorlog doorzag, geldt nu nog onverminderd voor de migrerende mens. Het wereldwijde systeem van natiestaten produceert een onophoudelijke stroom van paria’s: mensen die buiten de protectie van een soeverein gezag vallen en zo ontdaan worden van hun menselijkheid.⁸

Als we nu terugkeren naar Agamben kunnen we begrijpen dat het grenskamp die paradox van de mensenrechten moet zien te managen. Het kamp maakt het mogelijk om mensen weliswaar in het territorium van de staat binnen te laten, maar zonder ze toegang tot de gemeenschap te verschaffen – en op deze wijze de paria, of wat Agamben het ‘naakte leven’ noemt (het menselijk leven zonder rechten), te fixeren in een exceptionele zone. Het grenskamp functioneert door voor bepaalde mensen en groepen de bestaande wetten op te schorten, maar die mensen tegelijkertijd te onderwerpen aan het heersende gezag. En dat is wat de uitzondering betekent.

In flagrante tegenspraak met de officiële doctrine van de beperking van de staatsmacht door de mensenrechten, kan de staat (en de staat alleen) ertoe overgaan om juist die rechten op te heffen. Precies doordat menselijkheid voorwaardelijk is gemaakt aan het lidmaatschap van een politieke gemeenschap, kan een mensenleven in principe altijd gereduceerd worden tot het naakte leven.

Het punt van Agamben is dat dit in bepaalde gevallen zelfs geldt voor hen die formeel deel uitmaken van de politieke gemeenschap. Dat kan zich op allerlei manieren manifesteren. In Nederland was het toeslagenschandaal hier een duidelijk voorbeeld van. Zodra de staat een bepaalde groep mensen als gevaar heeft bestempeld – als ‘fraudeurs’ bijvoorbeeld – is de uitvoerende macht nauwelijks meer te beteugelen. Voor de slachtoffers was de rechtsstaat in feite uitgeschakeld; ze werden interne paria’s.

En precies in dat vermogen van het gezag – om uitzonderingssituaties te creëren waarin het onbeteugeld heerst – ontplooit zich zijn volle soevereiniteit. In het Middellandse Zeegebied is de Europese Unie er voortdurend mee bezig dat gezag uit te breiden. Ze probeert er onder meer voor te zorgen dat vluchtelingen überhaupt de rand van het Europese territorium – en dus het ‘binnen’, met zijn wetten en rechten – niet bereiken, door ze voortijdig tegen te houden, waar nodig in innige samenwerking met autoritaire regimes.

Ondertussen is de rand opgeschoven tot in de Sahara. Dieper en dieper in het Afrikaanse continent reiken de versperringen en obstakels voor de bewegingen van mensen die alleen in potentie asielzoekers zijn, of zelfs dat niet eens. Door deals te sluiten met regeringen van Afrikaanse landen en miljardensteun te geven voor steeds strengere controles van mensen die zich bewegen in een gebied waar ook de vluchtroutes richting Europa doorheen lopen, probeert de eu de mobiliteit te reguleren van grote groepen mensen die zich op een geheel ander continent bevinden. De werkelijke grens loopt dus allang niet meer langs netjes afgebakende territoria, maar scheidt twee geheel verschillende ruimtes van elkaar, die niet als zodanig zijn waar te nemen op de wereldkaart.

De grens die door het kamp bewaakt wordt, is het allesbepalende verschil tussen de rechteloze mens en de mens met rechten.

De Schmitt-utopie

Daarmee voldoet de moderne grenspolitiek volledig aan de denkbeelden van Carl Schmitt. Schmitt – nazi-jurist en invloedrijk politiek denker – is bekend van het idee dat politiek ontstaat met het aanwijzen van het onderscheid tussen vriend en vijand. Het is het verschil met de Ander dat ons constitueert als politieke gemeenschap. Wij, als gemeenschap, als volk, als demos, ontstaan doordat we ons onderscheiden van hen, de anderen.⁹

Volgens Schmitt is dit letterlijk een onderscheid van leven of dood. Dat wat volgens hem een politieke gemeenschap formeert is niet alleen de bereidheid van haar leden om het eigen leven te riskeren ter bescherming ervan, maar ook om het leven van de buitenstaander te beëindigen. Het is de staat die dit onderscheid bekrachtigt, die de soevereine beslissing neemt wie vriend is en wie vijand. Wie, met andere woorden, recht heeft op leven en wie a priori aan de dood is uitgeleverd.

Als nazisympathisant had Schmitt natuurlijk niks op met het liberalisme. Vermenging van de gemeenschap, een verlies van zuiverheid, verzwakt het absolute politieke onderscheid waarop de effectiviteit van de staatsmacht berust. Maar misschien wel het meest frappante aan Schmitt is dat hij zijn anti-liberalisme als een hogere vorm van democratie beschouwde.

De redenering daarachter is simpel. Als democratie letterlijk ‘de macht van het volk’ betekent, dan verhindert het liberale meerpartijenstelsel dus noodgedwongen dat het gehele volk in de macht deelt (aangezien niet iedereen in de regering zit). Voor Schmitt is ware democratie daarom de afwezigheid van iedere vorm van oppositie. De staat is de uitvoerder van de wil van het volk, maar kan dat alleen zijn wanneer dat volk een absolute eenheid vormt. Dat is echter alleen mogelijk wanneer het gezuiverd wordt van veronderstelde vreemde elementen. Democratie is het proces van homogenisering.

Het is duidelijk dat deze logica nog altijd ten grondslag ligt aan de hedendaagse extreemrechtse bewegingen (en het verklaart waarom de meest rabiaat-rechtse partij van Nederland het woord ‘democratie’ in de naam gebruikt). Het zogenaamde populisme is niks anders dan het streven om onbelemmerd te kunnen heersen, in naam van een denkbeeldig volk dat gezuiverd dient te worden van de Vijand. De beide hoofdkenmerken van ‘populisme,’ die zelfverklaarde experts eraan toeschrijven – de tegenstelling tussen volk en elite, en de afkeer van mondialisering – zijn dan ook volledig ongefundeerd.

In de eerste plaats gaat het om een specifiek project van de elite, namelijk om het volk te homogeniseren zodat de staatsmacht ten volle uitgeoefend kan worden. Dit is alleen mogelijk zolang genoeg mensen een actief verlangen naar heerschappij koesteren – het verlangen om geregeerd te worden. Niet tégen de elite dus, maar vóór een positie van bescherming door de elite – hoe twijfelachtig, hoe leugenachtig die elite ook moge zijn.

In de tweede plaats staat niks hiervan de economische integratie in het gemondialiseerde circuit in de weg; sterker nog, die wordt actief nagestreefd. Zo staat Poetin aan het hoofd van een clique roofkapitalisten (de term ‘oligarch’ wekt de valse suggestie dat alleen Russen kleptocraten kunnen zijn) die volledig opgenomen zijn in de door zelfbenoemde nationalisten zo gehate ‘mondialistische elite’. Zij zíjn die elite.

De neopatriarchale repressie is niks anders dan een op bloed en bodem geïnspireerde ideologie die de noodzakelijke zuivering van het etnische volk rechtvaardigt. Het effect daarvan is dat de soevereiniteit van de staat op geen enkel moment wordt bedreigd door die van het daadwerkelijke volk – dat wil zeggen de menselijke gemeenschap die de autonomie over haar eigen leven niet ondermijnd zou zien door schaamteloze uitbuiting en onderdrukking. De mythische voorstelling van ‘het volk’ (vast bestanddeel van ieder nationalisme) werkt dus alleen maar de bestaande kapitalistische heerschappij in de hand. Het hoogste wat bereikt kan worden is dat een deel van de mensen een speciale bescherming geniet, maar altijd ten koste van anderen, en uiteindelijk ook ten koste van henzelf.

Het is een extreme vorm van het nihilisme van de macht: in plaats van een positief principe waarop de gemeenschap kan worden gegrondvest, treffen we niks dan leegte aan. En wanneer het nihilisme zich zo volledig weet te vestigen, worden de menselijke betrekkingen bijna uitsluitend nog geregeerd door wat Achille Mbembe de ‘politiek van vijandschap’ noemt. In een dergelijke politiek versterkt de staat zijn soevereiniteit door het verdelen van de gemeenschap in verschillende en afgescheiden groepen op basis van verwantschap, en voorkomt hij juist het versterken van de gemeenschap op basis van solidariteit.¹⁰

De vraag is nu of dit soort praktijken is voorbehouden aan autocratische regimes. Zijn onze liberale democratieën wel écht een bolwerk tegen de homogeniserende tendens van de staatsmacht? Als we nu kijken naar de situatie in de grenskampen, moeten we vaststellen dat het schmittiaanse vriend-vijandschapsschema in feite nog springlevend is.

Er is geen enkele garantie dat asielzoekers hun recht op asiel kunnen doen gelden, geen enkele aanspraak op gelijke behandeling, geen sprake van onvoorwaardelijke toegang tot de menselijke gemeenschap. Het prikkeldraad, de drones, de grenswachten, de pushbacks, de patrouilleboten en de opsporingstechnologieën produceren hen als de Ander, en tegelijkertijd wordt daarmee een ‘wij’ geproduceerd: de mensen binnen de grenzen, de mensen met rechten, de mensen die bij elkaar horen als ‘volk’, dat beschermd moet worden. De grens die door de kampen wordt gevormd is een scheidslijn die in wezen raciaal is, omdat hij bevolkingsgroepen van elkaar segregeert op basis van hun afkomst.

Daarmee is de Schmitt-utopie ten volle gerealiseerd: de instituties en de legitimiteit van de staat ontstaan niet omdat ‘wij’ ze maken – de gemeenschap die zichzelf een politieke vorm geeft, op basis van haar eigen verlangens, wensen en behoeftes, waarmee ook de mogelijkheid van werkelijke democratie ontstaat – maar top-down, door de naakte macht die besluit over de uitzondering, daarmee zichzelf constitueert als de soeverein, en louter in die beweging ook de politieke gemeenschap schept.

De mensen die Europa proberen te bereiken zijn het slachtoffer van deze vorm van machtsuitoefening, die in wezen draait om het vermogen van de staatsmacht om een ander als vijand aan te wijzen en langs die weg een ‘wij’ te vormen.

Het begint nu duidelijker te worden waarom grenzen tegenwoordig zo belangrijk zijn, en waarom de kampen geaccepteerd worden als een noodzakelijk bijverschijnsel van iedere grensbewaking. Aan de grens wordt de verhouding bepaald tussen de Ander, degene die van elders komt, en onszelf, degenen die er al waren en een exclusief recht hebben om te verblijven waar ze al zijn. Aan de grens wordt de vijand aangewezen.

Met die verhouding wordt soevereiniteit gecreëerd: een vorm van machtsuitoefening die, door uitsluiting van het vreemde, vormgeeft aan de politieke gemeenschap aan de binnenkant van de grenzen. ‘Eigen volk eerst!’ is het motto van deze kunstmatig gecreëerde, permanente noodtoestand, en als het slechts de nationalistische populisten zijn die dat durven te zeggen, dan betekent dat niet dat de anderen het ermee oneens zijn; in de praktijk gedraagt iedereen zich althans alsof het hier een onbetwijfelbare waarheid betreft. En zelfs als niemand precies weet wie dat volk dan is, dan wijst de universele acceptatie van het bestaan van grenzen en alle praktijken die ervoor nodig zijn om ze te bewaken op de overeenstemming dat dat ongedefinieerde ‘volk’ beschermd moet worden tegen wat van buiten komt.

Het eerste doel van grensbewaking en grenspolitiek, zo kunnen we nu zien, is daarom het bewerkstelligen van een territorium, een nationale norm die als criterium dient voor de uitsluiting van het vreemde en het onwenselijke, en via die weg de regulering van menselijke mobiliteit. Een doel dat men tracht te bereiken door het onmogelijk te maken voor niet-Europeanen om überhaupt nog asiel aan te vragen op het continent, door de dodelijkste grens ter wereld – de Middellandse Zee – eerst een tijdlang als horrorbarrière te laten werken, en vervolgens de toegang voor elke potentiële immigrant helemaal te blokkeren. Het eigen grondgebied wordt volledig immuun gemaakt tegen elk vreemd lichaam.

1^ Achille Mbembe, Een politiek van vijandschap, Amsterdam: Boom Uitgevers, 2017.

2^ Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism. New Edition with added Prefaces, San Diego: Harvest Books / Harcourt Brace & Company, 1979, 123.

3^ Aimé Césaire, Over het kolonialisme, uit het Frans vertaald door Grâce Ndjako, Amsterdam: De Geus, 2022.

4^ Judith Butler, Precarious Life, Londen: Verso, 2004, xiv

5^ Hannah Arendt, ‘We refugees’, in: Marc Robinson (ed.), Altogether Elsewhere. Writers in Exile, Boston / London: Faber & Faber, 1994, 110-119, hier: 115.

6^ Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism, 292

7^ Ibidem, 297

8^ Vandaar de slavenhandel in Libië en de arbeidsuitbuiting waar migranten waar ook ter wereld aan worden onderworpen.

9^ Vgl. Carl Schmitt, The Concept of te Political. Expanded Edition, Chicago / London: The University of Chicago Press, 2007, 26

10^ Achille Mbembe, Een politiek van vijandschap, Amsterdam: BoomUitgevers, 2017.

Oorspronkelijke tekst (Engels) in het bezit van Wereldbrand

door Slavoj Zizek

Slavoj Zizek is cultuurfilosoof. Hij is onderzoeker aan het Instituut voor Sociologie en Filosofie van de Universiteit van Ljubljana, Global Distinguished Professor of German aan de New York University, en internationaal directeur van het Birkbeck Institute for the Humanities van de Universiteit van Londen. Zijn boek Als een dief op klaarlichte dag is verkrijgbaar bij Starfish Books.

Er zijn situaties waarin een principieel besluit niet volstaat, en waarin een weloverwogen strategische keuze tussen slecht en slechter nodig is. Bolivia heeft misschien wel de grootste lithiumreserves ter wereld en is nu van plan die te gaan winnen, maar ecologen zijn daar fel op tegen omdat de winning het milieu vervuilt, zelfs als daarbij strenge ecologische normen worden gehanteerd. Maar moet het arme Bolivia zich opofferen en afzien van wat het tot het Saoedi-Arabië van het lithium zou kunnen maken, nu de ontwikkelde westerse landen het milieu in veel grotere mate blijven vervuilen?

En hetzelfde geldt voor Oekraïne – het is niet genoeg om alleen maar op te roepen tot vrede en humanitaire hulp aan te bieden, Oekraïne heeft méér nodig dan oproepen tot onderhandelingen en morele steun. Het is een land dat een brute militaire aanval ondergaat, en hopelijk zijn we het er allemaal over eens dat we het moeten helpen – dus wat moeten de westerse staten doen, hoe ver mogen ze gaan in deze hulp zonder een nieuwe wereldoorlog te riskeren? Moeten er wapens naar Oekraïne worden gestuurd (wat al aan de gang is)? Moet er een no-fly-zone worden afgekondigd boven Oekraïne? Lenin dacht nog dat een grote oorlog de voorwaarden kon scheppen voor een revolutie – nu hebben we een soort revolutie nodig om een oorlog te voorkomen. Denk aan wat de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov op 2 februari 2022 zei: als er een derde wereldoorlog zou komen, zou die met kernwapens gepaard gaan en destructief zijn – Rusland zou een ʻreëel gevaarʼ lopen als Kiev kernwapens zou verwerven. We weten dat Poetin jaren geleden al publiekelijk verklaarde dat als Rusland in een toekomstige oorlog de strijd op de grond zou verliezen, het bereid zou zijn om als eerste kernwapens te gebruiken… Mao Zedong had het dus mis: als papieren tijgers het slecht doen in een oorlog, zijn ze juist nóg gevaarlijker.

We mogen niet al te pessimistisch zijn – zelfs als Rusland op de een of andere manier heel Oekraïne zou bezetten, zal Oekraïne zich opmaken voor een partizanenoorlog; er worden nu al massaal wapens uitgedeeld aan gewone mannen en vrouwen. Maar we mogen ons ook geen illusies maken: de oorlog tussen Rusland en de NAVO is al begonnen, hoewel hij tot nu toe vooral via zogenoemde ʻproxiesʼ wordt uitgevochten – en hij kan zich makkelijk tot ver buiten Oekraïne uitbreiden. Rusland intervenieert nu al via zijn proxies in Bosnië en Kosovo, en Lavrov heeft ooit gezegd dat de uiteindelijke oplossing erin bestaat heel Europa te demilitariseren… Dus, nogmaals, er zijn niet alleen principiële beslissingen, maar ook goed doordacht strategisch denken en handelen nodig.

Eén ding is zeker: tot de oorlog van 2022 was de grote meerderheid van de Oekraïners tweetalig en switchte zij zonder al te veel problemen van het Russisch naar het Oekraïens en weer terug. Wat de Russische invasie heeft opgeleverd, is niet alleen de eenwording van West-Europa; zij heeft ook een grote impuls gegeven aan datgene wat Rusland ontkent, waarvan het het bestaan juist niet wil toegeven: de Oekraïense identiteit buiten, of zelfs tegenover de Russische identiteit. De onderdrukte ʻoekraïniseringʼ van de jaren twintig keert precies honderd jaar later terug – maar deze keer met een andere politieke klank. Er is zeker geen excuus voor sommige dingen die Oekraïne en de Baltische staten de afgelopen decennia hebben gedaan, zoals het rehabiliteren van enkele nazi-collaborateurs (die actief betrokken waren bij de massale liquidaties van joden en Russische gevangenen) als eerste helden van het anticommunistische verzet. In 2019 riep het Oekraïense parlement 1 januari uit tot nationale herdenkingsdag voor Stepan Bandera, die zich korte tijd had aangesloten bij de nazi-bezetting van Oekraïne; sommige van zijn medestanders bij de Organisatie van Oekraïense Nationalisten, waaraan hij leiding gaf, begingen talloze oorlogsmisdaden tegen joden. Desondanks werd Bandera door ex-president Viktor Joesjenko tot Held van Oekraïne verheven, en zijn er nu overal in Oekraïne standbeelden van hem te vinden. De regio Lviv, Banderaʼs geboortestad, riep deze maand 2019 uit tot ʻStepan Bandera Jaar,ʼ wat leidde tot protesten van Israël. Het Staatscomité voor Televisie en Radio-uitzendingen van Oekraïne heeft The Book Thieves van de Zweedse historicus Anders Rydell verboden: in het decreet wordt aangehaald dat het boek ʻaanzet tot etnische, raciale en religieuze haat.ʼ Het verbod is te wijten aan Rydells kritische analyse van de daden van Symon Petliura, een andere nationalist wiens troepen ontelbare joden hebben vermoord tijdens pogroms. Om nog maar te zwijgen van het feit dat radicale nationalisten in Oekraïne voorstellen om het gebruik van de Russische taal in de openbare ruimte te verbieden. Dit is de reden dat Israël zijn neutraliteit in de huidige oorlog handhaaft en niet bereid is Rusland te veroordelen. Als Oekraïne serieus wil toetreden tot de ʻbeschaafdeʼ naties, zou de eerste stap zijn om de actieve Oekraïense deelname aan de holocaust, die ʻonbeschaafdeʼ daad bij uitstek, naar buiten te brengen en openlijk te veroordelen.

Om een fataal misverstand te voorkomen: dit impliceert geenszins de relativering van de Russische invasie in de vulgaire zin van ʻniemands handen zijn schoonʼ – Rusland heeft een ondenkbaar afschuwelijke daad begaan, door op brute wijze een onafhankelijk land aan te vallen. Dit is de waarheid van de situatie – maar in zijn scherpzinnige analyse van de wirwar van moderne Europese revoluties die culmineerden in het stalinisme, benadrukt Jean-Claude Milner de radicale kloof die exactheid (de feitelijke waarheid, de juistheid aangaande de feiten) scheidt van de waarheid (de zaak waaraan wij gecommitteerd zijn): ʻWanneer men het radicale verschil tussen exactheid en waarheid onderkent, blijft er slechts één ethische stelregel over: stel die twee nooit tegenover elkaar. Maak van het onnauwkeurige nooit het geprivilegieerde middel van de effecten van de waarheid. Verander deze effecten nooit in bijproducten van de leugen. Maak nooit van het reële een instrument voor de verovering van de werkelijkheid.ʼ

Toegepast op Oekraïne betekent dit: we mogen NOOIT toestaan dat de basiswaarheid van de situatie en de daardoor opgelegde keuze (om Oekraïne te steunen) de feiten in al hun verwardheid en dubbelzinnigheid verdoezelt (zoals in ʻDit is niet het juiste moment om de donkere kanten van Oekraïne naar buiten te brengenʼ). De rechtvaardigingen van Rusland zijn leugens, maar het zijn soms leugens in de gedaante van gedeeltelijke kleine waarheden die openlijk onder ogen moeten worden gezien. En we moeten al onze steun geven aan degenen die nu in Rusland protesteren tegen de invasie van Oekraïne: dat zijn geen abstracte internationalisten, het zijn de ware Russische patriotten. Een patriot, iemand die echt van haar of zijn land houdt, is iemand die zich diep schaamt wanneer haar of zijn land iets verkeerds doet. Er is geen walgelijker gezegde dan: ʻMijn land, goed of fout.ʼ Dit geldt zowel voor Rusland als voor Oekraïne.

Helaas kunnen kunstenaars en denkers ook de basis leggen voor oorlogen en misdaden. Op zijn onschuldigst krijgen we van hen dubbelzinnige gemeenplaatsen. Op 24 februari 2022 publiceerde actrice AnnaLynne McCord een video waarin ze een aan Poetin gerichte slam poem voorlas. Ze begint met ʻDear President Vladimir Putin, Iʼm so sorry I was not your mother,ʼ en daarna legt ze uit hoe ze, als ze wél zijn moeder was geweest, hem overladen zou hebben met liefde zodat hij niet geneigd zou zijn geweest om oorlogen te beginnen. Dit gedicht is gewoon ronduit fout: het probleem met grote misdadigers is juist dat ze overladen werden met té veel moederliefde, waardoor ze geen vrije ademruimte kregen. We willen allemaal vrede, maar abstracte oproepen tot vrede volstaan niet: ʻvredeʼ alleen is geen begrip waarmee we de voornaamste scheidslijn kunnen trekken. Bezetters willen altijd oprecht vrede op het grondgebied dat zij in bezit hebben genomen. Israël wil vrede op de Westelijke Jordaanoever, Rusland is op een missie voor vrede in Oekraïne…

Maar het kan nog veel erger. Denk aan William Butler Yeatsʼ bekende dichtregels: ʻI have spread my dreams under your feet, / Tread softly because you tread on my dreams.ʼ (ʻIk heb mijn dromen onder jouw voeten uitgespreid, / Loop zachtjes, want je stapt op mijn dromen.ʼ) We zouden deze regels ook moeten toepassen op de dichters zelf: wanneer zij hun dromen verspreiden, moeten zij dit voorzichtig doen, omdat echte mensen ze zullen lezen en ernaar zullen handelen – dezelfde Yeats flirtte voortdurend met het fascisme en keurde in augustus 1938 publiekelijk de antisemitische Neurenberg-wetten goed. Er bestaat geen etnische zuivering zonder poëzie, maar waarom niet? Omdat we in een tijdperk leven dat zichzelf als post-ideologisch beschouwt. Aangezien grote publieke doelen niet langer de kracht hebben om mensen te mobiliseren voor massaal geweld, is er behoefte aan een grotere heilige zaak, die kleinzielige individuele kopzorgen over doden triviaal doet lijken. Religie of etnische afkomst passen perfect in deze rol. Natuurlijk zijn er gevallen van pathologische atheïsten die in staat zijn om louter voor hun plezier massamoorden te plegen, maar dat zijn de zeldzame uitzonderingen: de meerderheid moet verdoofd worden tegen hun elementaire gevoeligheid voor het lijden van de ander, en daarvoor is een heilige zaak nodig. Religieuze ideologen beweren gewoonlijk dat – of dat nu waar is of niet – religie sommige mensen, die anders slecht zouden zijn, goede dingen kan laten doen; op grond van de huidige ervaringen zou men zich echter beter kunnen houden aan de bewering van Steve Weinberg dat, terwijl goede mensen zonder religie goede dingen zouden hebben gedaan en slechte mensen slechte dingen, alleen religie goede mensen slechte dingen kan laten doen. Platoʼs reputatie heeft geleden onder zijn bewering dat dichters de stad uit moeten worden gegooid, ook al is dat een tamelijk verstandig advies, te oordelen naar de ervaring van de afgelopen decennia, waarin etnische zuiveringen werden voorbereid door de gevaarlijke dromen van dichters en ʻdenkersʼ (in Rusland alleen al door de boeken van Aleksander Dugin en de films van Nikita Mikhalkov).

We hebben dus minder poëzie en meer strategische flexibiliteit nodig. De obsessie dat Rusland niet alleen moet verliezen in Oekraïne, maar dat het land ook als de verliezer moet worden neergezet (zoals Boris Johnson het uitdrukte) is zeer gevaarlijk. Woorden hebben hun eigen gewicht, ze verhogen de spanning. Leiders die in gevaar verkeren zijn bereid alles te riskeren om gezichtsverlies te voorkomen. Vlak voor de Russische aanval waarschuwde Zelensky de VS terecht om niet steeds te herhalen dat er een oorlog op komst was – hij wist dat dit waar was, maar hij wist ook dat het steeds herhalen ervan een self-fulfilling prophecy kon zijn. Waar is vandaag de wijsheid die Kennedy en Chroesjtsjov ten tijde van de Cubacrisis aan de dag legden?

Op 5 maart zei Poetin dat de tegen zijn land ingestelde sancties ʻgelijk staan aan een oorlogsverklaringʼ en dat hij de westerse landen die een vliegverbod boven Oekraïne zouden opleggen zou beschouwen als deelnemers aan het conflict. Men moet deze verklaring lezen in samenhang met wat Poetin de laatste dagen herhaaldelijk heeft gezegd: dat de handel met het Westen gewoon moet doorgaan, dat Rusland zijn verbintenissen nakomt en zijn gasleveringen aan West-Europa zal voortzetten… De les is dat Rusland niet alleen maar terugkeert naar de goede oude Koude Oorlog, met zijn reeks vaste regels – tijdens de Koude Oorlog waren de regels van internationaal gedrag helder, gewaarborgd door de MADness (Mutually Assured Destruction) van de supermachten. Toen de Sovjet-Unie deze ongeschreven regels overtrad door Afghanistan binnen te vallen, heeft zij daar duur voor betaald – de oorlog in Afghanistan was het begin van haar einde.

Vandaag zijn we de fase van de MADness voorbij: de oude en nieuwe grootmachten testen elkaar, proberen hun eigen versie van mondiale regels op te leggen en experimenteren ermee via proxies – uiteraard andere, kleine naties en staten. Rusland probeert een nieuw model op te leggen voor hoe de internationale betrekkingen eruit zouden moeten zien: geen koude oorlog maar een hete vrede, een vrede die gelijk staat aan een permanente hybride oorlog waarin militaire interventies worden verkocht als vredeshandhavende humanitaire missies tegen genocide. Toen de oorlog begon, konden we lezen dat ʻde Doema zijn ondubbelzinnige en geconsolideerde steun uitspreekt voor de adequate maatregelen die voor humanitaire doeleinden zijn genomen.ʼ Hoe vaak hebben we in het verleden niet soortgelijke zinnen horen gebruiken, voor interventies van Latijns-Amerika tot Irak, en nu neemt Rusland deze tekst – zij het veel te laat – over. (Daarom zou Julian Assange meer dan ooit onze held moeten zijn.) Dus terwijl in Oekraïne stadsbeschietingen, burgermoorden en bombardementen op universiteiten plaatsvinden, moet de internationale handel gewoon doorgaan; buiten Oekraïne moet het normale leven gewoon doorgaan… Dit is echter wat we onvoorwaardelijk moeten afwijzen.

Vertaling: Menno Grootveld