Categorie: Economie

Oorspronkelijke tekst (Frans): Le Monde Diplomatique, 22 maart 2023

door Frédéric Lordon

Frédéric Lordon (geboren op 15 januari 1962) is een Frans econoom en filosoof. Hij wordt beschouwd als een van de meest prominente intellectuele stemmen van radicaal links in Frankrijk.

Op maandag 20 maart waren de homepages van de Franse nationale nieuwssites in de ban van opwinding toen ze verslag deden van de motie van wantrouwen tegen de regering: ze konden de vermoedelijke uitslag van de stemming onder de afgevaardigden voorspellen, de kansen van de motie inschatten, het gedraai en gesjacher voorzien en de insider spelen – wat een genot. De politieke journalistiek als paspoort voor politieke onbenulligheid.
Ondertussen heeft de politiek, met al haar plotselinge kracht, het land in haar greep. Spontane gebeurtenissen barsten aan alle kanten los: onaangekondigde walkouts, wegblokkades, rellen en demonstraties, bijeenkomsten van studentenactivisten; jeugdige energie vult de Place de la Concorde en de straten. Iedereen heeft het gevoel op hete kolen te lopen, het ongeduld stroomt door de benen – maar niet vanwege de trivialiteiten die de Parijse goudvissenkom blijven bezighouden, waarvan de ene bewoner nog onwetender is dan de andere over wat we inmiddels aan bereiken zijn: het kookpunt.
Het is mooi wat er gebeurt als de heersende orde uiteen begint te vallen. Er gebeuren kleine maar ongelooflijke dingen die het berustende isolement en de atomisering waarop de machtigen rekenen, verbrijzelen. Hier brengen boeren zakken groenten naar stakende spoorwegarbeiders; daar deelt een Libanese restauranteigenaar falafel uit aan ingesloten demonstranten; studenten sluiten zich aan bij stakende arbeiders; binnenkort zullen we zien dat particulieren hun deuren openen om betogers voor de politie te verbergen. De echte beweging is begonnen. We kunnen nu al zeggen dat de situatie pre-revolutionair is. Wat zijn de vooruitzichten? Kan dat ‘pre-’ worden afgeschud?
In Frankrijk is de legitimiteit van de machtsstructuur ingestort; zij is nu niet meer dan een dwangblok. De autocraat heeft alle iedere vorm van bemiddeling gedwarsboomd en is slechts door een politiemacht van het volk gescheiden. Niets kan worden uitgesloten, want de rede heeft hem al lang geleden verlaten.
Macron heeft nooit het anderszijn geaccepteerd. Hij is alleen met zichzelf in gesprek; de buitenwereld bestaat niet. Daarom is in zijn toespraken – als we ons richten op de werkelijke betekenis van zijn woorden – geen spoor te bekennen van de collectieve validatie die voortkomt uit een rationele discussie met anderen. Op 3 juni 2022 kon hij zonder blikken of blozen verklaren dat ‘de Fransen moe zijn van hervormingen die van bovenaf komen’; op 29 september dat ‘de burger niet iemand is aan wie beslissingen kunnen worden opgelegd.’ Is het niet duidelijk dat er met zo’n leider geen dialoog mogelijk is? Dat niets wat hij zegt ooit serieus genomen kan worden? Zo iemand is niet in staat om fouten te erkennen, behalve kunstmatige, want je moet naar de ‘buitenwereld’ luisteren, naar het niet-zelf, om te beseffen dat je een fout hebt gemaakt. Daarom kunnen Macrons beloften van ‘heruitvinding’ – zo betoverend voor journalisten – niets anders zijn dan pantomimes, opgevoerd in een gesloten circuit.
Voor de despoot, aan zijn lot overgelaten door politieke instellingen die altijd al potentieel – en nu daadwerkelijk – vrijheidsdodend waren, zijn alle vormen van geweld voorspelbaar. Alles kan gebeuren; sterker nog, alles gebeurt ook echt. De beelden van ingesloten demonstranten in de Rue Montorgueil afgelopen zondag zijn een duidelijk signaal dat de Macroniaanse politiek aan het ontbinden is. Van nu af aan regeert de macht door middel van razzia’s. De politie zal iedereen afvoeren en arresteren, ook voorbijgangers die niets met het protest te maken hebben, bange mannen en vrouwen, verbijsterd door wat hen overkomt. De enige boodschap luidt: ga niet de straat op, blijf thuis, kijk TV en gehoorzaam.

Hier komt de onbewuste deal in beeld tussen de politie en haar rekruten: een overeenkomst tussen een instelling die zich toelegt op geweld en individuen die een wettelijke sanctie zoeken voor hun eigen gewelddadige impulsen. Een pre-revolutionaire situatie biedt hen een ongeëvenaarde kans, wanneer de macht zich alleen met geweld kan handhaven, wanneer aan gewelddaden een onevenredige betekenis wordt toegekend – evenals een carte blanche. Zoals we met de gilets jaunes hebben gezien, is het nu de tijd van de sadisten, van de bruten in uniform.
In deze context is de oude Franse slogan ‘la police avec nous!’ volledig achterhaald, zij maakt geen enkele kans meer: ze berustte op de illusie van de objectieve sociale nabijheid, een vulgair materialisme van ‘gedeelde belangen,’ dat nu wordt overvleugeld door de libidinale verleiding van geautoriseerd geweld. Dit is hoe een structuur zijn effecten produceert en een orde zijn behoeften bevredigt: zij reist via de psyche van zijn uitverkoren functionarissen, van Macron aan de top tot aan de laatste politieagent op straat.
Tegenkrachten kunnen ons echter beschermen tegen het afglijden naar de tirannie, of beter gezegd, tegen het verpletterd worden door de politie. Het is mogelijk dat er binnen het staatsapparaat nog een restje moraal, een besef van omslagpunten en grenzen, sluimert – maar zeker niet bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, waar het rottingsproces het verst is doorgeslagen en een quasi-fascistische minister de scepter zwaait. Maar misschien wel in de coulissen, in de ‘entourage,’ waar op elk moment een besef van politieke transgressie kan ontstaan, de bezorgdheid een onherstelbare daad te begaan. Maar zoals we weten is het beter niet te rekenen op hypotheses die een element van deugdzaamheid vergen (een seculiere vorm van een wonder), des te meer vanwege de corruptie, zowel moreel als financieel, die de ‘voorbeeldige republiek’ teistert.
Het buitensporige optreden van de politie zou ook tot een meer materieel tegenwicht kunnen leiden. Niet in de hitte van een paar lokale gevechten – zonder de ontwikkeling van gespecialiseerde tactieken zijn die waarschijnlijk hopeloos – maar in het land als geheel. Als er ergens in het ministerie van Binnenlandse Zaken een ‘groot bord’ hangt in de stijl van Dr. Strangelove, dan moet dat fonkelen als een kerstboom – met allemaal rode lichtjes. Tijdens de betogingen van de gilets jaunes wist de politie zich nog net staande te houden, omdat deze protesten in een beperkt aantal steden plaatsvonden, met een frequentie van één keer per week. Nu zijn ze overal in Frankrijk en zijn ze er elke dag. De wonderbaarlijke kracht van aantallen jaagt de machtigen overal schrik aan. De vermoeidheid is al zichtbaar onder de helmen. Maar de schurken zijn nog niet klaar met het maken van kilometers in hun busjes. Wat nodig is, is vuurwerk, zodat de kerstboom verandert in één grote slinger en het grote bord op springen staat. De politie moet uitgeput worden, dat is de opdracht voor de beweging.
Tenslotte is er nog een hulpbron van een andere aard: de haat tegen de politie – voor zover die een drijvende kracht kan zijn. Wanneer de macht haar handlangers loslaat, kan dat twee radicaal verschillende gevolgen hebben: intimidatie, of een vertienvoudiging van de woede. Omwentelingen ontstaan wanneer het eerste muteert in het tweede. Er zijn veel redenen om te geloven dat we dit stadium hebben bereikt. De antipathie tegen de politie belooft een ongekende breedte en diepte te verkrijgen. Toch houdt Macron vast aan het inzetten van de politie; ipso facto verandert de haat tegen de politie in haat tegen hem. Op dit moment weten we nog niet hoe dit zal eindigen – in het beste geval ongetwijfeld in een vlucht per helikopter.
Het wordt steeds duidelijker dat Macron, omdat hij de troon wil blijven bezetten en alle eer wil blijven opstrijken, zijn lot heeft verbonden aan de pensioenwet en de politie – zodat hij, op metonymische wijze, de levende synthese is geworden van al deze specifieke haatgevoelens, en uiteindelijk hun enige object. Door een andere metonymische wending, maar ook op grond van een structurele noodzaak, klampt hij zich eveneens vast aan de ‘kapitalistische orde.’ De vraag waar wij voor staan luidt derhalve: hoe een einde te maken aan ‘Macron-de-kapitalistische-orde.’ Dat is een revolutionaire vraag.

De vraag kan echter revolutionair zijn zonder dat de situatie noodzakelijkerwijs revolutionair is. De geschiedenis heeft aangetoond dat hier twee tendensen mogelijk zijn: wachten tot een dergelijke situatie zich ‘vanzelf’ vormt, of haar actief helpen ontstaan – misschien niet zonder moeite, maar met behulp van ritmes die in bepaalde conjuncturen duizelingwekkende versnellingen kunnen ondergaan. In ieder geval zullen we niet eenvoudigweg van het ‘pre-revolutionaire’ heden naar de ‘revolutionaire’ toekomst gaan door de negatieve kracht van de weigering. Er is ook een bevestiging nodig, een mobiliserende reden ‘vóór,’ die de oppositie verenigt. Wat zou dat kunnen zijn? Het antwoord moet gelijk zijn aan de actuele opstand in het land, ook al blijft de vorm van die opstand onbepaald. Wil een opstand zich ontwikkelen tot een middel en niet tot een doel, wil zij een werkelijk revolutionair proces worden, dan moet zij een positief politiek verlangen kunnen formuleren waarin de meerderheid zich kan herkennen. Je hoeft niet lang te zoeken om er een te vinden. In werkelijkheid is het alles wat we weten: voor onze eigen zaken zorgen, te beginnen met de productie. Het positieve politieke verlangen, waartegen het kapitalisme en de burgerlijke politieke instellingen zich principieel verzetten, is dat van de soevereiniteit.
Soevereiniteit van de producenten over de productie – dit is een slogan met aantrekkingskracht, die zich tot ver buiten de arbeidersklasse, de meest direct betrokkenen, uitstrekt. Want ook de zogenaamde ‘witteboordenwerkers’ lijden steeds meer onder de afstomping van het management, onder de blinde controle van de aandeelhouders, onder de idiotie of zelfs de giftigheid van de keuzes van hun bazen. Zij verlangen – een enorm verlangen – naar zeggenschap over alles wat hun is afgenomen.
Legitimiteit, en daaruit voortvloeiend ook soevereiniteit, behoren alleen toe aan degenen die het werk doen. Zij die, ondanks hun totale onwetendheid, niettemin beweren het werk van anderen te organiseren – consultants en planners – zijn niets anders dan parasieten die moeten worden verdreven. Het ultieme, onweerlegbare argument voor de soevereiniteit van de arbeiders is aangevoerd door een vakbondsman, Eric Lietchi van de Parijse afdeling Energie van de CGT. De feiten spreken voor zich, merkte Lietchi op: onder het beheer van de parasitaire klasse is het land verwoest. Het rechtssysteem ligt in puin, het onderwijs ligt in puin, universiteiten en onderzoek liggen in puin, ziekenhuizen liggen in puin, evenals de farmaceutische aanbodketen – apothekers moeten achter in hun winkels amoxycilline bereiden. Afgelopen herfst, schreef premier Borne, kon het land alleen maar hopen dat het ‘bij de gratie Gods’ niet zó koud zou worden dat het elektriciteitsnet, dat net als al het andere in puin ligt, tijdens de winter zou instorten. Docenten werden aangenomen tijdens dertig minuten durende wervingsacties. Ambtenaren werden gedetacheerd als buschauffeur – wordt hun volgende functie die van treinmachinist? En te midden van dit alles lijden de mensen honger. Je zou het niet voor mogelijk hebben gehouden vandaag zoiets te schrijven, maar zo is het wel: een kwart van de Fransen krijgt niet genoeg te eten. Jongeren hebben honger. Er zijn eindeloze rijen bij de voedselbanken. Als France 2 een programma zou maken over het ‘grote geheel,’ zonder het land waar het gefilmd is te onthullen, zou er in een oogwenk iets van solidariteit worden georganiseerd – Binoche zou een haarlok afknippen en Glücksmann zou een column schrijven – voor deze ongelukkigen aan de andere kant van de wereld.
Binnen het tijdsbestek van enkele decennia, en vooral sinds 2017, is een heel sociaal model op de knieën gebracht. Zij hebben het land op de knieën gekregen. Niet de CGT, niet de Intersyndicale (was het maar waar) – zij en zij alleen hebben dit gedaan. Het land is geruïneerd door de ‘deskundigen.’ Het verkeert in een staat van totale desorganisatie. Zoals we weten heeft de bourgeoisie, om de aristocratie te verdrijven, universitaire graden en meritocratische symbolen gepromoot als vervangers voor bloed en afkomst. Vandaar een paradox (waarvan er vele zijn) binnen het laat-kapitalisme: de incompetentie van de bourgeoisie is zelf een historische kracht geworden, die we met een minimale aanpassing van de term van Schumpeter kunnen identificeren als ‘destructieve vernietiging.’ Of, om het bij zijn échte naam te noemen: McKinsey.

Hier krijgt het betoog van Lietchi zijn volle betekenis. Want het idee van arbeiderssoevereiniteit, gewoonlijk afgedaan als behorend tot een droomwereld, komt nu naar voren als het logische gevolg van een onweerlegbare analyse, waarvan de conclusie al even scherp is: we moeten ons ontdoen van dit imbeciele ongedierte en het geheel van de productie terugnemen. Wisten zij niet hoe het moest? De arbeiders wél – die wisten het al. We kunnen ons afvragen wat de werkelijke betekenis is van de term ‘algemene staking.’ Niet een algemene werkonderbreking, maar de eerste stap op weg naar de algemene herovering van de productiemiddelen – het begin van de arbeiderssoevereiniteit.
Het is op dit moment dat de gebeurtenis zijn ongekende kracht laat zien, ook al schuilt die kracht voorlopig alleen in de verbeelding. Ongelooflijk om je het effect voor te stellen op de fysionomie van bedrijven wanneer deze weer in handen komen van hun werknemers. Ongelooflijk om je de reorganisatie van de openbare diensten voor te stellen wanneer deze worden geleid door mensen die weten hoe ze het spoor moeten onderhouden en controleren, hoe ze anderen moeten leren dit veilig te doen, hoe ze de treinen moeten besturen, hoe ze signalen moeten geven, hoe ze de post moeten bezorgen en tegelijkertijd tijd hebben om met mensen te praten. Ongelooflijk om je de universiteiten voor te stellen die openstaan voor het publiek, of de emancipatie van de kunst uit handen van de burgerlijke kunstenaar en zijn kapitalistische sponsors. Ongelooflijk om je de ineenstorting van de bourgeoisie voor te stellen, de historische veroordeling van haar karakteristieke mengeling van arrogantie en domheid: niet in staat om zelf iets te doen, maar alleen maar om dingen voor zich laten doen.
We kunnen het er natuurlijk over eens zijn dat we gewapend moeten zijn met meer dan alleen maar verbeelding – zoveel te beter. Maar zulke fantasierijke scenario’s focussen tenminste de geest. Ze geven hem een gemeenschappelijke richting, die is afgeleid van de politieke vraag die in alle situaties moet worden toegepast: wie beslist? De vraag zelf is afgeleid van een specifiek principe: alle betrokkenen hebben het recht om te beslissen. Dit beginsel vormt een keerpunt. De bourgeoisie meent dat alleen zij bevoegd is om te beslissen. De Franse commerciële nieuwszender CNews, die als haar spreekbuis fungeert, is zich ten volle bewust van het huidige gevaar: ‘Moeten we vrezen voor een terugkeer naar het communisme?’ Het is verstandig, zij het ongetwijfeld onbedoeld, om zich dat af te vragen – aangezien ‘communisme’ correct wordt begrepen als de tegenpartij, de partij van allen, de partij van de algemene soevereiniteit, de partij van de gelijkheid.
De buitengewone opstand van de gilets jaunes heeft tot haar schande nooit de loonkwestie aan de orde gesteld. De officiële stemmen die de taak hadden deze vraag te stellen, radertjes in het warme centrum van het systeem, zijn nooit opgehouden het vraagstuk te depolitiseren en het te veranderen in een kwestie van collectieve overeenkomsten. Met en onder zo’n verlichte leiding hebben we ons neergelegd bij de nederlaag.
Maar nu, in twee maanden tijd, is alles veranderd. De vormen van strijd zijn heel verschillend en vullen elkaar aan: we kunnen de massale maar vergeefse demonstraties overdag niet meer scheiden van de niet-aangemelde protesten die de politie tot het eind van de nacht aan het werk houden. De klassenstrijd vloeit over in die van de gilets jaunes. Het is een ongekende combinatie, die al zo lang werd verwacht; niettemin is zij verbazingwekkend.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): Truthout, 24 januari 2023

door William I. Robinson

William I. Robinson is hoogleraar sociologie, mondiale studies en Latijns-Amerikaanse studies aan de Universiteit van Californië in Santa Barbara. Zijn meest recente boek is Can Global Capitalism Endure? (Clarity Press). Hij is tevens de auteur van Global Civil War: Capitalism Post-Pandemic (PM Press).

Op het World Economic Forum in Davos waren onzekerheid en breuken onder de lords van het transnationale kapitaal te zien

De transnationale elite van bedrijfsleven en politiek was van 16 tot 20 januari weer bijeen in het Zwitserse Davos voor hun jaarlijkse conclaaf, te midden van de ernstigste crisis van het mondiale kapitalisme sinds de oprichting van het World Economic Forum een halve eeuw geleden. In eerdere jaren vormden de deelnemers aan de exclusieve bijeenkomst een ware jet-set in het Zwitserse vakantieoord, vol vertrouwen in de hegemonie van het mondiale kapitalisme. Maar deze keer was de onzekerheid over hun vermogen om de crisis te beheersen, de controle te behouden, het mondiale kapitalisme te stabiliseren en de gebroken consensus in hun gelederen te herstellen, volop aanwezig.

Het World Economic Forum fungeerde tijdens de hoogtijdagen van de kapitalistische mondialisering als het voornaamste clearinghouse en planningsorgaan van de transnationale kapitalistische klasse en haar politieke bondgenoten. Maar nu lijken de heersende groepen in permanent crisismanagement te verkeren. De elite van Davos beseft terdege dat het mondiale kapitalisme geconfronteerd wordt met een reeks onderling verbonden crises – wat het jaarlijkse Global Risks Report van het World Economic Forum voor 2023 een ‘polycrisis’ heeft genoemd. De wereld wordt geconfronteerd met ‘inflatie, crises rond de kosten van levensonderhoud, handelsoorlogen, kapitaalvlucht uit de opkomende markten, wijdverbreide sociale onrust, geopolitieke confrontaties en het schrikbeeld van een kernoorlog,’ waarschuwde het rapport. Deze risico’s worden ‘versterkt door relatief nieuwe ontwikkelingen in het mondiale risicolandschap, waaronder onhoudbare schuldniveaus, een nieuw tijdperk van lage groei, lage mondiale investeringen en demondialisering, een neergang van de menselijke ontwikkeling na decennia van vooruitgang, de snelle en ongebreidelde ontwikkeling van technologieën voor tweeërlei gebruik (civiel en militair), en de toenemende druk van de gevolgen van de klimaatverandering.’ Deze factoren komen samen om ‘een uniek, onzeker en turbulent decennium te vormen,’ concludeerde het Forum.

Het World Economic Forum, opgericht in 1971 aan de vooravond van de kapitalistische mondialisering, brengt de inner circle van de transnationale kapitalistische klasse en haar politieke vertegenwoordigers in staten en internationale organisaties samen. Elk jaar komt de top van de transnationale zakelijke en politieke elite in Davos bijeen om de toestand van het wereldwijde kapitalisme te beoordelen, de problemen en uitdagingen te bespreken waarmee zij als mondiale heersende klasse worden geconfronteerd, en een strategie uit te stippelen voor programma’s en beleid om deze uitdagingen voor hun klassenheerschappij het hoofd te bieden. Davos, in een notendop, is waar de lords van het transnationale kapitaal en hun agenten samenkomen om jaarlijks uit te dokteren hoe zij moeten regeren.

De kern van het lidmaatschap van het World Economic Forum wordt gevormd door de CEO’s van de duizend grootste transnationale ondernemingen (de zogenaamde ‘Foundation Members’), die worden vergezeld door vertegenwoordigers van honderd van de meest invloedrijke mediagroepen ter wereld, belangrijke beleidsmakers van nationale regeringen en van internationale organisaties, en selecte academici en deskundigen op politiek, economisch, wetenschappelijk, sociaal en technologisch gebied. Dit is een ultra-exclusieve club die geen algemeen lidmaatschap toestaat: ‘Leaders’ en ‘Fellows’ zijn er alleen op uitnodiging of op afspraak. De menigte in Davos is een echte Internationale van het Kapitaal.

Deelname aan de jaarlijkse top is uitsluitend op uitnodiging en kost negentienduizend dollar per deelnemer. Onder de 2,700 mensen die dit jaar aanwezig waren bevonden zich ruim zeshonderd CEO’s van transnationale ondernemingen, 51 staatshoofden, 56 ministers van Financiën, negentien gouverneurs van centrale banken, dertig ministers van Handel, vijfendertig ministers van Buitenlandse Zaken en de directeuren van de belangrijkste internationale financiële en politieke organisaties zoals het Internationale Monetaire Fonds (IMF), de Wereldbank, de Centrale Bank van de Europese Unie, de Verenigde Naties en de secretaris-generaal van de NAVO.

De dreiging van onderen

Onder auspiciën van het World Economic Forum, het IMF, andere internationale financiële instellingen en belangrijke westerse regeringen onder leiding van de Verenigde Staten heeft de transnationale kapitalistische klasse na de jaren tachtig een meedogenloze kapitalistische mondialisering doorgevoerd, waardoor talloze gemeenschappen, hele landen en regio’s zijn gedestabiliseerd en in onzekerheid zijn gebracht. Deze mondialisering heeft geleid tot een ongekende concentratie en centralisatie van kapitaal op wereldschaal in de handen van de transnationale kapitalistische klasse. In 2018 beheerden slechts zeventien mondiale financiële conglomeraten samen 41,1 biljoen dollar, ruim de helft van het bbp van de hele planeet.

Tegelijkertijd heeft de mondialisering ongekende ongelijkheden ontketend en overal ter wereld sociale en politieke conflicten uitgelokt. De toenemende ongelijkheid, verarming en onzekerheid voor de arbeiders- en volksklassen na decennia van sociaal verval door toedoen van het neoliberalisme brengen staten in een legitimiteitscrisis, destabiliseren nationale politieke stelsels en brengen de controle door de elite in gevaar.

Slechts enkele dagen vóór de opening van de bijeenkomst in Davos heeft de Carnegie Endowment for International Peace zijn Global Protest Tracker bijgewerkt en gemeld dat sinds 2017 wereldwijd ruim vierhonderd grote anti-regeringsprotesten zijn uitgebroken, waarvan een kwart drie maanden of langer heeft geduurd, waarbij in veel gevallen honderdduizenden of zelfs miljoenen demonstranten op de been waren, en waarvan er niet minder dan tweeëndertig nog aan de gang waren toen het conclaaf begon.

Als symbool voor de zich uitbreidende wereldwijde opstand gingen op de derde dag van de bijeenkomst ruim een miljoen mensen in Parijs de straat op om te protesteren tegen aanvallen op pensioenen en ander neoliberaal beleid, terwijl aan de overkant van het Kanaal werknemers in het Verenigd Koninkrijk een golf van stakingen doorvoerden die in decennia niet was vertoond. Het is geen verrassing dat zowel de Franse president Emmanuel Macron als de Britse premier Rishi Sunak dit jaar Davos oversloegen om zich te bekommeren om de crises in eigen land.

Het mondiale kapitalisme wordt geconfronteerd met een structurele crisis van overaccumulatie en chronische stagnatie. De transnationale kapitalistische klasse heeft obscene hoeveelheden rijkdom vergaard, veel meer dan zij kan herinvesteren. Maar de heersende groepen worden ook geconfronteerd met een politieke crisis van staatslegitimiteit, kapitalistische hegemonie en wijdverbreide sociale desintegratie; een internationale crisis van geopolitieke confrontaties; en een ecologische crisis van enorme proporties. Het planetaire ecosysteem waarop de menselijke beschaving is gebaseerd stort ineen onder de invloed van de ongebreidelde mondiale kapitaalaccumulatie.

Op de achtergrond waarschuwde een inlichtingenrapport van de Amerikaanse regering uit 2021 dat de wereld de komende jaren ‘te maken zal krijgen met intensievere en steeds grotere mondiale uitdagingen,’ waaronder ‘de klimaatverandering, ziekten, financiële crises en technologische ontwrichtingen,’ die ‘zich waarschijnlijk vaker en intenser zullen manifesteren, in bijna elke regio en elk land’ en die ‘staten en samenlevingen op grote schaal onder druk zullen zetten en schokken zullen veroorzaken die catastrofaal kunnen zijn.’ Het rapport merkt verder op dat ‘de schaal van de transnationale uitdagingen en de opkomende implicaties van versnippering de capaciteit van de bestaande systemen en structuren te boven gaan.’

De deelnemers aan de bijeenkomst in Davos spraken dit jaar uitvoerig over deze verschillende dimensies van de ‘polycrisis,’ maar leken met lege handen te staan als het gaat om de vraag hoe het mondiale kapitalisme kan worden gestabiliseerd en hoe de dreiging van zowel massale opstanden van onderop als van rechts-populistische, nationalistische en neofascistische uitdagingen voor de kapitalistische mondialisering kan worden afgewend. Secretaris-generaal van de VN Antonio Guterres waarschuwde dat de strijd tegen de klimaatverandering wordt verloren, terwijl de directeur van het IMF moest toegeven dat de wereldeconomie voor ‘misschien wel de grootste test sinds de Tweede Wereldoorlog’ staat. Ondertussen versnellen de Russische invasie van Oekraïne in 2022 en de radicale politieke, militaire en economische reactie van het Westen daarop, in samenhang met de Nieuwe Koude Oorlog tussen Washington en Peking, het gewelddadig uiteenvallen van het internationale systeem van na de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar bleven de Russische, Chinese en Amerikaanse staatshoofden weg.

Waar blijft de ‘Great Reset?’

De COVID-19-pandemie zou de weg hebben moeten vrijmaken voor een ‘reset en hervorming’ van de wereld in wat het World Economic Forum de ‘Great Reset’ noemde. Dit was een eufemisme voor een poging het mondiale kapitalisme te stabiliseren en uit te breiden door meer neoliberale deregulering, de toepassing van nieuwe digitale technologieën, een meer gereguleerde en autoritaire controle over de wereldbevolking, surveillance en technocratisch ‘mondiaal bestuur.’

Maar het is niet gegaan zoals verwacht. In plaats daarvan heeft de pandemie alle tegenstrijdigheden en crisistendensen van het mondiale kapitalisme versneld, met name de tendens naar een steeds grotere concentratie van rijkdom en macht in de handen van de transnationale kapitalistische klasse, wat de massaprotesten en de politieke instabiliteit in de hele wereld verder heeft aangewakkerd.

Elk jaar brengt de internationale ontwikkelingsorganisatie Oxfam haar jaarverslag over de ongelijkheid in de wereld uit ten tijde van de bijeenkomst in Davos. Volgens het rapport van dit jaar, ‘Survival of the Richest,’ stijgt het fortuin van de miljardairs met 2,7 miljard dollar per dag, terwijl 1,7 miljard of meer werknemers nu in landen leven waar de inflatie hoger is dan de lonen, en de rijkste één procent van de mensheid bijna twee derde van alle nieuwe rijkdom die sinds 2020 is gecreëerd voor zichzelf heeft opgeëist.

Te midden van een wereldwijde voedsel- en energiecrisis hebben de 95 grootste voedsel- en energiebedrijven volgens het rapport hun winsten in 2022 ruimschoots weten te verdubbelen, waarbij ze 306 miljard dollar aan onverhoopte winsten maakten en daarvan 257 miljard dollar uitkeerden aan hun rijke aandeelhouders, terwijl bijna één miljard mensen honger leden. Ondertussen waarschuwde het Oxfam-rapport dat driekwart van de regeringen in de wereld de komende vijf jaar maar liefst 7,8 biljoen dollar wil bezuinigen op de overheidsuitgaven, waaronder die voor gezondheidszorg en onderwijs.

De geopolitieke fragmentatie en confrontatie bereiken een breekpunt in het kielzog van de Russische inval in Oekraïne en de Nieuwe Koude Oorlog. De Verenigde Staten verliezen hun dominante positie in het internationale systeem, maar geen enkele nieuwe natiestaat heeft het politieke gezag dat nodig is om de leiding te nemen over de nu onontwarbaar geïntegreerde wereldeconomie. De crisis van de hegemonie in het internationale systeem vindt plaats binnen deze ene, geïntegreerde wereldeconomie. Het einde van de Amerikaans-Europese overheersing van het wereldkapitalisme nadert, nu het zwaartepunt van de wereldeconomie verschuift naar China. Maar China zal geen nieuwe hegemoon worden. De wereld evolueert veeleer naar politieke multipolariteit in een tijd van acute crisis van het wereldkapitalisme, langdurige economische onrust en politiek verval.

We staan voor niets minder dan het verval van de kapitalistische beschaving. De elite van Davos is zich bewust van de ernst van de wereldwijde crisis – dat het systeem aan het kraken is, dat hun greep op de macht steeds brozer wordt en afhankelijk is van een mondiale politiestaat, en dat de wereldwijde arbeiders- en volksklassen in beweging zijn. Maar het streven van het World Economic Forum om de eindeloze accumulatie van kapitaal op wereldschaal koste wat kost te verdedigen en uit te breiden – dat is zijn raison d’etre – maakt het voor de mondiale heersende klasse onmogelijk om levensvatbare oplossingen te bieden voor de enorme crisis. De aanpak van deze crisis vereist een verregaande herverdeling van rijkdom en macht naar beneden, regulering van de wereldmarkten, inperking van het transnationale kapitaal, demilitarisering van de wereldmaatschappij en radicale milieumaatregelen. Dergelijke oplossingen kunnen alleen komen van massale strijd van onderaf tegen de heersende klasse in Davos.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): Project Syndicate, 18 januari 2023

door Nouriel Roubini

Nouriel Roubini is emeritus-hoogleraar aan de Stern School of Business en auteur van Megathreats: Ten Dangerous Trends That Imperil Our Future, and How to Survive Them.

Het IMF en anderen hebben gewaarschuwd dat we voor de meest acute economische en financiële uitdagingen in decennia staan

Een groot aantal onderling verbonden ‘megadreigingen’ brengt onze toekomst in gevaar. Sommige zijn al langer aan de gang, andere zijn nieuw. De hardnekkig lage inflatie van vóór de pandemie heeft plaatsgemaakt voor de buitensporig hoge inflatie van vandaag. De seculiere stagnatie – voortdurend lage groei als gevolg van een zwakke totale vraag – heeft zich ontwikkeld tot stagflatie, doordat negatieve aanbodschokken zijn samengevallen met de effecten van een ruim monetair en begrotingsbeleid.

Waar de rente ooit te laag – of zelfs negatief – was, is zij nu snel gestegen, waardoor de kosten van leningen zijn toegenomen en het risico van een kredietcrisis is ontstaan. Het tijdperk van hypermondialisering, vrijhandel, offshoring en ‘just-in-time’-aanbodketens heeft plaatsgemaakt voor een nieuw tijdperk van demondialisering, protectionisme, ‘reshoring’ (of ‘friend-shoring’), veilige handel en ‘just-in-case’-ontslagen in de aanbodketen.

Bovendien vergroten nieuwe geopolitieke dreigingen het risico van koude en hete oorlogen en wordt de wereldeconomie verder gebalkaniseerd. De gevolgen van de klimaatverandering worden ernstiger, en dat ook nog eens veel sneller dan velen hadden verwacht. Ook pandemieën zullen waarschijnlijk frequenter, virulenter en duurder worden. De vooruitgang op het gebied van kunstmatige intelligentie, machine learning, robotica en automatisering dreigt te leiden tot meer ongelijkheid, permanente technologische werkloosheid en dodelijkere wapens om onconventionele oorlogen mee te voeren. Al deze problemen voeden een afkeer van het democratisch kapitalisme en geven populistische, autoritaire en militaristische extremisten van zowel rechts als links meer macht.

Wat ik megadreigingen heb genoemd, wordt door anderen een ‘polycrisis’ genoemd – door de Financial Times onlangs uitgeroepen tot het modewoord van het jaar. Kristalina Georgieva, de directeur van het Internationale Monetaire Fonds, spreekt van een ‘samenloop van calamiteiten.’ De wereldeconomie, zo waarschuwde zij vorig jaar, staat voor ‘misschien wel de grootste test sinds de Tweede Wereldoorlog.’ Ook de voormalige Amerikaanse minister van Financiën Lawrence H. Summers stelt dat we voor de meest acute economische en financiële uitdagingen staan sinds de financiële crisis van 2008. En in zijn jongste rapport over wereldwijde risico’s – dat werd uitgebracht vlak voordat de mondiale elites eerder deze maand in Davos bijeenkwamen om te discussiëren over ‘samenwerking in een gefragmenteerde wereld’ – waarschuwt het World Economic Forum voor ‘een uniek, onzeker en turbulent decennium dat voor ons ligt.’

Welke terminologie men ook verkiest, men is het er algemeen over eens dat ons een ongekende, ongewone en onverwachte mate van onzekerheid te wachten staat. Op de korte termijn kunnen we meer instabiliteit, grotere risico’s, intensievere conflicten en frequentere milieurampen verwachten.

In zijn grote interbellumroman De Toverberg schetst Thomas Mann het intellectuele en culturele klimaat – en de waanzin – die tot de Eerste Wereldoorlog hebben geleid. Hoewel Mann vóór die oorlog aan zijn manuscript was begonnen, maakte hij het pas in 1924 af, en die vertraging had grote gevolgen voor het eindproduct. Zijn verhaal speelt zich af in een sanatorium dat is geïnspireerd op een sanatorium dat hij had bezocht in Davos, dezelfde berglocatie (het Schatzalp-hotel) waar nu WEF-gerelateerde gala’s worden gehouden.

Dit historische verband is maar al te passend. Ons huidige tijdperk van megadreigingen lijkt veel meer op de tragische periode van dertig jaar, tussen 1914 en 1945, dan op de 75 jaar van relatieve vrede, vooruitgang en welvaart na de Tweede Wereldoorlog. Er zij aan herinnerd dat het eerste tijdperk van mondialisering niet genoeg was om het afglijden naar een wereldoorlog in 1914 te voorkomen. Die tragedie werd gevolgd door een pandemie (de Spaanse griep); de beurskrach van 1929; de Grote Depressie; handels- en valutaoorlogen; inflatie, hyperinflatie en deflatie; financiële crises en massale faillissementen; en werkloosheidspercentages van boven de twintig procent. Het waren deze crisisomstandigheden die ten grondslag lagen aan de opkomst van het fascisme in Italië, het nazisme in Duitsland en het militarisme in Spanje en Japan – met als hoogtepunt de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust.

Maar hoe vreselijk die dertig jaar ook waren, de huidige megadreigingen zijn in sommige opzichten nog onheilspellender. De generatie van het interbellum had immers nog niet te maken met de klimaatverandering, AI-dreigingen voor de werkgelegenheid of de impliciete risico’s die samenhangen met de vergrijzing van de samenleving (aangezien de socialezekerheidsstelsels nog in hun kinderschoenen stonden en de meeste ouderen stierven voordat ze hun eerste pensioencheque ontvingen). Bovendien waren de wereldoorlogen grotendeels conventionele conflicten, terwijl conflicten tussen de grootmachten nu snel in een meer onconventionele richting kunnen omslaan en mogelijk eindigen in een nucleaire apocalyps.

We hebben dus niet alleen te maken met het ergste van de jaren zeventig van de vorige eeuw (een reeks negatieve aanbodschokken), maar ook met het ergste van de periode 2007-2008 (gevaarlijk hoge schuldratio’s) en het ergste van de jaren dertig. Een nieuwe ‘geopolitieke depressie’ vergroot de kans op koude en hete oorlogen die elkaar maar al te makkelijk kunnen overlappen en uit de hand kunnen lopen.

Voor zover ik kan nagaan, schrijft niemand van degenen die onlangs in Davos zijn bijeengekomen de grote roman over het tijdperk van de megadreigingen. Toch bekruipt je in de wereld van vandaag steeds meer het onheilspellende gevoel dat je krijgt als je Mann leest. Te velen van ons geven zich over aan zelfgenoegzaamheid bovenop de berg, zonder zich te bekommeren om wat er beneden in de echte wereld gebeurt. We leven als slaapwandelaars en negeren elk alarmsignaal over wat komen gaat. We kunnen maar beter snel ontwaken, voordat de berg begint te schudden.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): UnHerd, 16 januari 2023

door Thomas Fazi

Thomas Fazi is columnist en vertaler bij UnHerd. Zijn laatste boek is The Covid Consensus, dat hij samen met Toby Green schreef. Dit boek komt binnenkort in Nederlandse vertaling uit bij Starfish Books.

Duizenden vertegenwoordigers van de mondiale elite verzamelen zich deze week in Davos voor hun belangrijkste jaarlijkse samenzijn: de bijeenkomst van het World Economic Forum (WEF). Naast staatshoofden uit de hele wereld zullen de CEO’s van Amazon, BlackRock, JPMorgan Chase, Pfizer en Moderna er zijn, evenals de voorzitter van de Europese Commissie, de directeur van het IMF, de secretaris-generaal van de NAVO, de hoofden van de FBI en MI6, de uitgever van The New York Times, en natuurlijk de beruchte gastheer van het evenement – oprichter en voorzitter van het WEF, Klaus Schwab. Tot wel vijfduizend soldaten zouden kunnen worden ingezet om hen te beschermen.

Gezien het bijna cartoonesk-elitaire karakter van deze jamboree lijkt het niet meer dan logisch dat de organisatie het onderwerp is geworden van allerlei complottheorieën over haar vermeende kwaadaardige bedoelingen en geheime agenda’s in verband met het idee van de ‘Great Reset.’ In werkelijkheid is er niets samenzweerderigs aan het WEF, voor zover samenzweringen geheimhouding impliceren. Integendeel, het WEF is – anders dan bijvoorbeeld de Bilderberg – heel open over zijn agenda: je kunt de livestream-sessies zelfs online volgen.

Het WEF, in 1971 opgericht door Schwab zelf, zet zich in ‘om de toestand in de wereld te verbeteren door publiek-private samenwerking,’ ook wel bekend als multistakeholder governance. Het idee is dat mondiale besluitvorming niet moet worden overgelaten aan regeringen en natiestaten – zoals in het naoorlogse multilateralistische raamwerk dat is vastgelegd in de Verenigde Naties – maar dat daarbij een hele reeks niet-gouvernementele belanghebbenden moet worden betrokken: maatschappelijke organisaties, academische deskundigen, mediapersoonlijkheden en, het belangrijkst van allemaal, multinationale ondernemingen. In zijn eigen woorden is het project van het WEF ‘het internationale systeem te herdefiniëren als een breder, veelzijdig systeem van wereldwijde samenwerking waarin intergouvernementele wettelijke kaders en instellingen zijn ingebed als een kern, maar niet als de enige en soms ook niet als de meest cruciale component.’

Hoewel dit vrij goedaardig mag klinken, vat het keurig de basisfilosofie van het mondialisme samen: beleid vrijwaren van democratische beïnvloeding en controle door het besluitvormingsproces te verplaatsen van het nationale en internationale niveau, waar burgers in theorie in staat zijn nog enige mate van invloed uit te oefenen, naar het supranationale niveau. Een zelfbenoemde groep van ongekozen, niet tot verantwoording verplichte ‘belanghebbenden’ – voornamelijk bedrijven – moeten de leiding krijgen over mondiale beslissingen die van alles raken, van energie en de voedselproductie tot de media en de volksgezondheid. De onderliggende ondemocratische filosofie is dezelfde als die ten grondslag ligt aan de filantro-kapitalistische benadering van mensen als Bill Gates, zelf lange tijd partner van het WEF: dat niet-gouvernementele sociale en zakelijke organisaties beter in staat zijn de wereldproblemen op te lossen dan regeringen en multilaterale instellingen.

Hoewel het WEF zijn agenda steeds meer heeft toegespitst op modieuze onderwerpen als milieubescherming en sociaal ondernemerschap, bestaat er weinig twijfel over welke belangen het geesteskind van Schwab feitelijk bevordert en kracht bijzet: het WEF wordt zelf grotendeels gefinancierd door zo’n duizend aangesloten bedrijven – doorgaans mondiale ondernemingen met een omzet van meerdere miljarden dollars, waaronder enkele van ’s werelds grootste bedrijven op het gebied van olie (Saudi Aramco, Shell, Chevron, BP), levensmiddelen (Unilever, The Coca-Cola Company, Nestlé), technologie (Facebook, Google, Amazon, Microsoft, Apple) en farmaceutica (AstraZeneca, Pfizer, Moderna). Ook de samenstelling van het bestuur van het WEF is veelzeggend: Laurence D. Fink, CEO van Blackrock, David M. Rubenstein, mede-bestuursvoorzitter van de Carlyle Group, en Mark Schneider, CEO van Nestlé. Je hoeft niet je toevlucht te nemen tot complottheorieën om te kunnen stellen dat de agenda van het WEF veeleer is afgestemd op de belangen van zijn financiers en bestuursleden – ’s werelds ultra-rijken en bedrijfselites – dan op de ‘verbetering van de toestand in de wereld,’ zoals de organisatie beweert.

Misschien wel het meest symbolische voorbeeld van de mondialistische push van het WEF is de controversiële strategische partnerschapsovereenkomst die de organisatie in 2019 met de VN sloot en die volgens velen de VN in de logica van de publiek-private samenwerking van het WEF heeft getrokken. Volgens een open brief, ondertekend door ruim vierhonderd maatschappelijke organisaties en veertig internationale netwerken, vertegenwoordigt deze overeenkomst een ‘verontrustende corporate capture van de VN, die de wereld gevaarlijk in de richting van een geprivatiseerd mondiaal bestuur heeft bewogen.’ De bepalingen van het strategisch partnerschap, merken zij op, ‘zorgen er in feite voor dat leiders uit het bedrijfsleven ‘fluisteradviseurs’ worden van de hoofden van de VN-afdelingen, waarbij zij hun privé-toegang tot deze mensen gebruiken om op de markt gebaseerde, winstgevende “oplossingen” voor mondiale problemen te bepleiten, terwijl echte oplossingen die zijn ingebed in het algemeen belang en transparante democratische procedures worden ondermijnd.’

Deze overname van de mondiale agenda door het transnationale bedrijfsleven, geholpen en bijgestaan door het WEF, werd vooral duidelijk tijdens de Covid-19-pandemie. Het mondiale gezondheidsbeleid en de ‘paraatheid voor epidemieën’ zijn al lang een aandachtspunt van het WEF. In 2017 werd in Davos de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI) gelanceerd – een initiatief gericht op het veiligstellen van vaccinvoorraden voor wereldwijde noodsituaties en pandemieën, gefinancierd door overheden en particuliere donoren, waaronder Gates. Vervolgens was het WEF in oktober 2019, slechts twee maanden vóór het officiële begin van de Covid-19-uitbraak in Wuhan, medesponsor van een oefening genaamd Event 201. Daarin werd ‘een uitbraak van een nieuw zoönotisch coronavirus’ gesimuleerd, ‘dat van vleermuizen op varkens op mensen wordt overgedragen en dat uiteindelijk efficiënt overdraagbaar wordt van mens op mens, hetgeen leidt tot een ernstige pandemie.’ In het geval van een pandemie, zo merkten de organisatoren op, zouden nationale regeringen, internationale organisaties en de particuliere sector voldoende middelen beschikbaar moeten stellen voor de productie en distributie van grote hoeveelheden vaccins via ‘krachtige vormen van publiek-private samenwerking.’

Toen de Covid-pandemie uitbrak, verkeerde het WEF dus in een goede positie om een centrale rol te spelen in de reactie op de pandemie. Tijdens de bijeenkomst in Davos op 21-24 januari 2020 – enkele weken nadat het nieuwe coronavirus in China was geïdentificeerd – stelde de CEPI met de CEO van Moderna, Stéphane Bancel, plannen op voor de ontwikkeling van een Covid-19-vaccin, in samenwerking met de National Institutes of Health (NIH) in de VS. Later dat jaar speelde de CEPI een rol bij de oprichting van Covid-19 Vaccines Global Access (Covax), in samenwerking met de WHO, en bij de financiering van verschillende Covid-vaccins.

Deze publiek-private en rond het bedrijfsleven opgezette coalities – allemaal met banden met het WEF en buiten het bereik van democratische verantwoording – speelden een cruciale rol in het bevorderen van een op vaccins gebaseerde en op winst gerichte reactie op de pandemie, en vervolgens in het uitoefenen van toezicht op de uitrol van vaccins. Met andere woorden: de pandemie liet een schril licht schijnen op de gevolgen van de decennialange mondialistische druk van het WEF. Nogmaals: het zou onjuist zijn dit als een complot te zien, aangezien het WEF altijd zeer openhartig is geweest over zijn doelstellingen. Dit is gewoon het onvermijdelijke resultaat van een ‘multistakeholder’-aanpak waarbij particuliere en ‘filantropische’ belangen een grotere stem krijgen in mondiale aangelegenheden dan de meeste regeringen.

Wat echter verontrustend is, is dat het WEF nu op een groot aantal andere gebieden, van energie tot voedsel en het wereldwijde surveillance-beleid, dezelfde door het bedrijfsleven van bovenaf gestuurde aanpak bepleit – met even dramatische gevolgen. Er is een reden dat regeringen vaak zo bereidwillig lijken mee te gaan in deze opzet, zelfs als er sprake is van brede maatschappelijke oppositie: de strategie van het WEF is in de loop der jaren niet alleen geweest om macht weg te sluizen van regeringen, maar ook om deze te infiltreren.

Het WEF heeft dit grotendeels bereikt via een programma dat bekend staat als het Young Global Leaders (YGL)-initiatief, gericht op het opleiden van toekomstige wereldleiders. Het initiatief, dat in 1992 van start ging (toen het nog Global Leaders for Tomorrow heette), heeft veel mondiaal georiënteerde staatshoofden, ministers en leiders van het bedrijfsleven voortgebracht. Tony Blair nam bijvoorbeeld deel aan het eerste evenement en Gordon Brown aan het tweede in 1993. De eerste deelnemersgroepen zaten feitelijk vol met toekomstige leiders, zoals Angela Merkel, Victor Orbán, Nicholas Sarkozy, Guy Verhofstadt en José Maria Aznar.

In 2017 gaf Schwab toe de Young Global Leaders te hebben gebruikt om ‘door te dringen in de gelederen’ van verschillende regeringen, en hij voegde eraan toe dat ‘ruim de helft’ van het kabinet van de Canadese premier Justin Trudeau aan het programma had deelgenomen. Meer recentelijk, na het voorstel van de Nederlandse premier Mark Rutte om de stikstofuitstoot drastisch te verminderen, in overeenstemming met door het WEF geïnspireerd ‘groen’ beleid, dat grote protesten in het land uitlokte, vestigden critici er de aandacht op dat, afgezien van het feit dat Rutte zelf nauwe banden heeft met het WEF, zijn minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in 2008 werd verkozen tot WEF Young Global Leader, terwijl zijn vicepremier en minister van Financiën Sigrid Kaag een bijdrage levert aan de agenda van het WEF. In december 2021 publiceerde de Nederlandse regering haar vroegere correspondentie met vertegenwoordigers van het World Economic Forum, waaruit een uitgebreide interactie tussen het WEF en de Nederlandse regering blijkt.

Elders was de voormalige Sri Lankaanse premier Ranil Wickremesinghe – die vorig jaar tot aftreden werd gedwongen na een volksopstand tegen zijn besluit om kunstmest en pesticiden te verbieden ten gunste van biologische, ‘klimaatvriendelijke’ alternatieven – ook een toegewijd lid en ‘Agenda Contributor’ van het WEF. In 2018 publiceerde hij een artikel op de website van de organisatie met de titel: ‘This is How I Will Make My Country Rich by 2025.’ (Na de protesten in Sri Lanka verwijderde het WEF het artikel snel van zijn website). Eens te meer lijkt het duidelijk dat de rol van het WEF bij het vormen en selecteren van leden van de mondiale politieke elite geen complot is, maar eerder een zeer openbaar beleid – waar Schwab ook nog eens graag over opschept.

Uiteindelijk valt niet te ontkennen dat het WEF een enorme macht bezit, die de heerschappij van de transnationale kapitalistische klasse heeft versterkt in een mate die nooit eerder in de geschiedenis is voorgekomen. Maar het is belangrijk te onderkennen dat deze macht slechts een uiting is van de macht van de ‘superklasse’ die het WEF vertegenwoordigt – een kleine groep die volgens onderzoekers niet meer dan zesduizend of zevenduizend mensen telt, ofwel 0,0001 procent van de wereldbevolking, maar die toch machtiger is dan enige andere sociale klasse die de wereld ooit heeft gekend. Samuel Huntington, aan wie de term ‘Davos-mens’ wordt toegeschreven, stelde dat leden van deze mondiale elite ‘weinig behoefte hebben aan nationale loyaliteit, nationale grenzen zien als obstakels die gelukkig aan het verdwijnen zijn, en nationale regeringen beschouwen als overblijfselen uit het verleden, waarvan de enige nuttige functie is dat zij de mondiale operaties van de elite vergemakkelijken.’ Het was slechts een kwestie van tijd voordat deze aspirant-kosmocraten een instrument zouden ontwikkelen om hun heerschappij over de lagere klassen te vervolmaken – en het WEF bleek daar een perfect middel voor.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): NLR Sidecar, 2 juli 2022

door Wolfgang Streeck

Wolfgang Streeck is een Duitse socioloog, gespecialiseerd in economische sociologie. Hij is directeur emeritus van het Max Planck Instituut voor Sociale Wetenschappen in Keulen. Sinds ca. 2013 doet hij ook opgeld als publieksintellectueel, met een boek en een serie artikelen over de gevolgen van de kredietcrisis, de eurocrisis en het fundamentele conflict tussen kapitalisme en democratie.

In 2021, het jaar voorafgaand aan de invasie van Oekraïne, gaf Rusland het equivalent van 65,9 miljard dollar uit aan zijn strijdkrachten, wat neerkomt op 4,1 procent van zijn bbp. Duitsland, met een bevolking van iets meer dan de helft van die van Rusland, gaf 56,0 miljard dollar uit, ofwel 1,3 procent van zijn bbp. De respectieve cijfers waren 68,4 miljard dollar (2,2 procent) voor het Verenigd Koninkrijk, 56,6 miljard dollar (1,9 procent) voor Frankrijk en 32,0 miljard dollar (1,5 procent) voor Italië. Samen gaven de vier grootste EU-lidstaten meer dan drie keer zoveel uit dan Rusland. De militaire uitgaven van de Verenigde Staten, goed voor 38 procent van het wereldtotaal, overtroffen de Russische uitgaven met een factor twaalf, en samen met de vier grote Europese NAVO-landen met een factor vijftien.

Cijfers over militaire uitgaven zijn minder betrouwbaar dan die over bijvoorbeeld gemiddelde temperaturen. Maar als de gegevens van het meest gerenommeerde onderzoeksinstituut op dit gebied ook maar voor de helft kloppen, rijst bij de Russische invasie de vraag waarom een duidelijk inferieure mogendheid de confrontatie met een veel sterker blok heeft gewaagd. Dat Rusland aanviel vanuit een positie van zwakte blijkt ook uit het feit dat zijn invasiemacht van naar schatting 190.000 man in februari 2022 volgens militaire deskundigen veel te klein was; men lijkt het erover eens te zijn dat die minstens twee keer zo groot had moeten zijn om het veronderstelde doel te verwezenlijken, de verovering van Oekraïne – een land met veertig miljoen inwoners en een landoppervlakte die bijna twee keer zo groot is als die van Duitsland. En hoewel het defensiebudget van Oekraïne in 2021 nog geen zes miljard dollar bedroeg (ofwel 3,2 procent van het bbp van een van de armste landen van Europa), onderging het een indrukwekkende stijging van 142 procent sinds 2012, veruit het hoogste groeipercentage onder de veertig landen die de wereld leiden qua militaire uitgaven. Het is niet echt een geheim dat de stijging vooral te danken is aan omvangrijke Amerikaanse militaire hulp, gericht op de ʻinteroperabiliteitʼ van het Oekraïense en Amerikaanse leger. (Volgens NAVO-bronnen is deze interoperabiliteit in 2020 bereikt.) Hierdoor werd Oekraïne de facto, zij het niet officieel, lid van de NAVO.

Ongeacht het feit dat de Russische invasie plaatsvond vanuit een positie van dramatische militaire inferioriteit (hoewel de VS en de NAVO voortdurend openbare verzekeringen gaven, die tot op de dag van vandaag bijna elke week zijn vernieuwd, dat zij nooit troepen zouden sturen om de Oekraïners op het slagveld te helpen), stond Duitsland vanaf de eerste dag van de oorlog onder aanhoudende politieke en morele druk van de VS om zijn militaire uitgaven te verhogen, teneinde eindelijk te voldoen aan de aloude doelstelling van de NAVO dat de lidstaten twee procent van hun bbp moeten besteden aan wat ʻdefensieʼ wordt genoemd. Al eind jaren negentig hadden de Verenigde Staten er bij de Europese NAVO-lidstaten op aangedrongen meer uit te geven aan hun strijdkrachten, zoals de VS toen ook zelf begonnen te doen. Op de NAVO-top van 2002 in Praag werd de doelstelling van twee procent van het bbp voor defensie-uitgaven voor het eerst besproken, tegen de achtergrond van 9/11, de ontluikende ʻWar on Terror,ʼ de op handen zijnde invasie van Irak, de uitbreiding van het NAVO-mandaat tot operaties buiten het kerngebied, en het besluit om het NAVO-lidmaatschap uit te breiden tot Oost-Europa, te beginnen met de ʻVisegrádʼ-staten Polen, Hongarije en Tsjechië. Dat besluit maakte een einde aan eerdere gesprekken over een ʻgemeenschappelijk Europees huisʼ (Gorbatsjov) of een ʻPartnerschap voor de vredeʼ (Bill Clinton), waaraan ook Rusland deelnam, en betekende een terugkeer naar de grens uit de Koude Oorlog tussen West- en Oost-Europa, inmiddels feitelijk gereduceerd tot alleen Rusland.

De doelstelling van twee procent werd formeel aangenomen op de NAVO-top van 2006 in Riga. In 2008 slaagden Merkel en Sarkozy er op het laatste moment in een formele uitnodiging aan Oekraïne en Georgië om toe te treden tot de NAVO – de voorgestelde derde en laatste stap van de NAVO-uitbreiding in Oost-Europa – te blokkeren. In 2014 werd, na de Maidan-revolutie in Oekraïne en de daaropvolgende annexatie van de Krim door Rusland, het streven naar de doelstelling van twee procent hernieuwd. Hoewel het formeel voor alle NAVO-leden in dezelfde mate gold, was dit streven vooral gericht op Duitsland, het enige land waar een relatieve verhoging van de militaire uitgaven vanwege zijn omvang een aanzienlijke absolute toename van de militaire kracht van de NAVO zou opleveren. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk gaven al enige tijd twee procent of daaromtrent uit aan defensie: het Verenigd Koninkrijk 2,49 procent en Frankrijk 2,10 procent in 2002, 2,48 procent en 1,90 procent in 2008, en 2,17 procent en 1,86 procent in 2014. Ter vergelijking: Duitsland gaf slechts 1,33 procent uit in 2002, 1,21 procent in 2008, en 1,15 procent van 2014 tot 2018, waarna een bescheiden stijging begon tot 1,34 procent in 2021.

Er schijnen verschillende redenen te zijn geweest waarom de vier opeenvolgende regeringen Merkel, van 2005 tot 2021, zich niet konden of wilden houden aan de tweeprocentsnorm. Vaak worden de al te formalistische aanbestedingsbureaucratie en het vermeende diepgewortelde pacifisme van het Duitse electoraat als gevolg van de nederlagen in twee wereldoorlogen genoemd. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne wordt ook beweerd dat Merkel de beloften van Poetin geloofde om te respecteren wat het Westen beschouwt als het internationaal recht – dat, terwijl het de VS en hun ʻcoalitie van bereidwilligen,ʼ inclusief Oekraïne, toestond om Irak binnen te vallen, vermoedelijk Rusland verbood om Oekraïne binnen te vallen. Of Poetin ooit dergelijke beloften heeft gedaan, moet worden overgelaten aan toekomstig historisch onderzoek; gezien zijn sinds 2002 onvermoeibaar herhaalde publieke waarschuwingen tegen de toetreding van Oekraïne en Georgië tot de NAVO, lijkt dit twijfelachtig.

Drie andere factoren zijn misschien belangrijker: dat Duitsland geen kernwapens heeft, die in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk een groot deel van de militaire uitgaven opslorpen, zodat de Duitse conventionele strijdkrachten, ondanks een lager algeheel defensiebudget, ongeveer gelijk zouden kunnen zijn aan die van Groot-Brittannië en Frankrijk; dat alle Duitse strijdkrachten, in tegenstelling tot die van andere landen, zonder uitzondering in de NAVO zijn geïntegreerd, wat betekent dat elke verhoging van de defensie-uitgaven vooral de VS ten goede zou komen; en dat het naoorlogse Duitsland, in samenhang hiermee, geen militaire doctrine heeft, zelfs geen generale staf om uit te zoeken waarvoor het zijn leger überhaupt nodig heeft. Toen Duitsland na de invasie van Oekraïne op zoek ging naar een verklaring voor de vermeende verwaarlozing van de Bundeswehr in de afgelopen twee decennia, bleek uit een journalistiek onderzoek in de Süddeutsche Zeitung dat het aankoopbeleid lange tijd had geschipperd tussen territoriale verdediging in Duitsland en Europa (Landes- und Bündnisverteidigung) en missies buiten het kerngebied, zoals in Afghanistan en Mali, uit beleefdheid jegens de VS en Frankrijk, waarvoor heel ander materieel nodig was en die duurder bleken dan verwacht.

Niettemin onderschreef de doorsnee Duitse en internationale publieke opinie maar al te graag de bewering dat Rusland Oekraïne niet zou zijn binnengevallen als Duitsland zijn NAVO-verplichtingen zou zijn nagekomen. Daaruit volgde dat Duitsland dringend tot inkeer moest komen, ook om te voorkomen dat Rusland nog andere Europese landen zou aanvallen: niet alleen Polen en de Baltische staten, maar ook Finland en Zweden. (Het feit dat Rusland niet eens Kiev kon veroveren, een paar kilometer van de Russische grens, kwam in het mainstream-‘discours’ nooit ter sprake. Evenmin werd overwogen dat als ‘Poetin’ inderdaad gek genoeg was om te proberen Finland te veroveren, hij misschien ook gek genoeg zou zijn om kernwapens te gebruiken).

Deze lijn, afkomstig van de media en de NAVO, werd niet alleen overgenomen door de oppositie in de Bondsdag (Merkels CDU/CSU), maar ook door elementen binnen de regeringscoalitie. De ‘defensie-expert’ van de liberale FDP is een parlementslid uit Düsseldorf, de vestigingsplaats van Rheinmetall, de op één na grootste Duitse wapenproducent na Airbus. En de Groenen doen hard hun best om zich te ontdoen van het peacenik-imago uit hun beginjaren. Drie dagen na de Russische invasie, op 27 februari, riep Scholz een speciale Bondsdag-zitting bijeen waarin hij namens Duitsland schuld bekende voor het verwaarlozen van de verplichtingen jegens de NAVO en het Westen. De invasie is volgens Scholz een Zeitenwende – een historisch keerpunt – waarna niets meer hetzelfde zal zijn. Dit vereist dat Duitsland zijn leger opwaardeert in overeenstemming met de verwachtingen van zijn bondgenoten, vooral door eindelijk zijn belofte na te komen om zijn defensie-uitgaven te verhogen naar twee procent van het bbp, en nóg meer als de Duitse economie weer begint te groeien.

Daartoe kondigde Scholz een buitengewone begrotingsmanoeuvre aan: de oprichting van een speciaal fonds, een Sondervermögen, van honderd miljard euro, uitsluitend bestemd voor militaire uitgaven, volledig met schulden gefinancierd en – een Duitse specialiteit – in de grondwet opgenomen. Tijdens de jaren van de pandemie had Duitsland een (althans voor Duitse begrippen) ongekende staatsschuld opgebouwd, die hoger was dan de in 2011 ingestelde grondwettelijke ‘schuldrem’ toestaat. Om de schuldrem te omzeilen werd het speciale fonds buiten de reguliere begroting om opgericht via een grondwetswijziging, waarvoor een supermeerderheid vereist was, alleen mogelijk met instemming van de oppositie. (De Duitse grondwet wordt elk jaar langer en langer dankzij dit soort amendementen). Om de CDU/CSU aan boord te krijgen, moest Scholz de Groenen ompraten over de eis van hun leden om het begrip ‘defensie’ zó te definiëren dat ook vredesmissies en ontwikkelingshulp hieronder zouden vallen. Aangezien de leiders van de Groenen al waren veranderd in fervente aanhangers van militaire macht als instrument ter bevordering van de algemene menselijke bloei, duurde dit niet lang. Moeilijker was het om de CDU/CSU binnen te halen, omdat deze partij erop stond dat het extra geld uitsluitend zou worden besteed aan militaire hardware, in plaats van aan modieuze producten zoals cyberbeveiligingsinfrastructuur.

Het is niet helemaal duidelijk hoe het speciale fonds zich zal verhouden tot de reguliere defensiebegroting, met name de tweeprocents-doelstelling. Het plan lijkt te zijn dat het fonds over meerdere jaren wordt uitgegeven, waarbij de reguliere uitgaven elk jaar worden aangevuld tot een totaal van twee procent, terwijl de reguliere uitgaven zelf geleidelijk worden verhoogd, zodat wanneer het speciale fonds is uitgeput, de twee procent voorgoed zal zijn bereikt. In zijn toespraak van 27 februari ging Scholz zo ver dat hij beloofde dat Duitsland ʻjaarlijks zelfs meer dan twee procent van zijn bbp in defensie zou investerenʼ – een overdrijving die vervolgens uit regeringsdocumenten verdween. Ondertussen werd besloten dat ongeveer veertig miljard euro naar de luchtmacht zou gaan, negentien miljard naar de marine en zeventien miljard naar het leger; 21 miljard zou worden besteed aan wat wordt genoemd ‘commandocapaciteit en digitalisering,’ van satellieten tot digitale radio’s voor de troepen.

Het uitgeven van honderd miljard euro is verre van eenvoudig. Het bedrag komt overeen met ongeveer de helft van het bedrag dat Italië zal ontvangen in het kader van het coronaherstelfonds van de EU, en zal officieel over een periode van zeven jaar worden uitgegeven. Het eerste item op de boodschappenlijst bestaat uit vijfendertig Lockheed Martin F-35 stealth jachtbommenwerpers, een speciale wens van de Groene minister van Buitenlandse Zaken, die de SPD tijdens de coalitiebesprekingen dwong de aankoop ervan tot topprioriteit van de nieuwe regering te maken. De F-35 is door de Amerikaanse luchtmacht gemachtigd om Amerikaanse kernbommen te vervoeren in het kader van de zogenaamde ‘nucleaire participatie’-regeling tussen de VS en Duitsland, iets wat het Duitse leger na aan het hart ligt, ook al is de selectie van doelen natuurlijk strikt voorbehouden aan de VS. Het vliegtuig, dat de Tornado-jachtbommenwerper moet vervangen, is het belangrijkste gevechtsvliegtuig van de VS, die er in april 2022 wereldwijd 790 in bedrijf hadden en van plan zijn hun vloot uit te breiden tot 2.456 in 2040. Eén toestel zou honderd miljoen euro kosten, maar deze prijs zal zeker stijgen, tot misschien wel 150 miljoen, tegen de tijd dat ze over drie of vier jaar worden geleverd. Er schijnt besloten te zijn dat de Luftwaffe daarnaast ongeveer zestig Chinook CH47 transporthelikopters krijgt, die op zijn vroegst over vier tot vijf jaar beschikbaar zullen zijn, voor een bedrag van ongeveer vijf miljard euro. Ook 140 bewapende Israëlische Heron TP drones staan op het boodschappenlijstje.

De komende jaren zullen de wapenindustrieën van Europa en de VS in een ongebreidelde worsteling verwikkeld raken, omdat ze graag willen profiteren van de Duitse geldsmijterij. Frankrijk zal het speciale fonds beschouwen als een nieuwe kans voor een door Frankrijk geleid industrieel beleid voor de Europese ‘defensie’-industrie, waarbij Franse en Duitse producenten worden samengevoegd tot mondiale spelers die sterk genoeg zijn om met hun Amerikaanse tegenhangers te concurreren – wederom tevergeefs natuurlijk. Om de Fransen tevreden te houden, zal Duitsland een deel van het geld besteden aan de nieuwe ECR (Electronic Combat Role)-versie van de Eurofighter, en waarschijnlijk een nog groter deel aan het FCAS (Future Combat Air System), een Frans sciencefictionproject dat satellieten, drones en jachtbommenwerpers combineert. Niets van dit alles zal van nut zijn in de oorlog in Oekraïne, die op de een of andere manier beëindigd zal zijn tegen de tijd dat het nieuwe materieel operationeel wordt. Dit is echter niet gezegd tegen het Duitse publiek, dat er als vanzelfsprekend van uitgaat dat de honderd miljard zal helpen een einde te maken aan het lijden van het Oekraïense volk onder de wreedheden van het Russische leger. In feite krijg je soms de indruk dat het fonds fungeert als een rookgordijn waarachter de Duitse regering een merkwaardige terughoudendheid verbergt met betrekking tot de levering van zware wapens aan Oekraïne, ondanks de hevige druk van de Oekraïense ambassadeur – die in Duitsland een morele autoriteit is geworden door zijn gastland bijna dagelijks op Twitter te beschuldigen van een gebrek aan moraal en ʻEuropese waardenʼ – evenals de Duitse en internationale media en natuurlijk de CDU/CSU-oppositie.

De levering van wapens aan Oekraïne is echter veel meer dan een louter technische aangelegenheid en heeft belangrijke strategische implicaties. Een daarvan heeft betrekking op de vraag hoe en wanneer een derde land een combatant wordt: een bondgenoot van de ene partij die op grond van het internationaal recht door de andere partij als vijand mag worden aangevallen. Blijkbaar is er een drempel, die niet gemakkelijk te bepalen is, waar steun van buiten het slagveld overgaat in deelname op het slagveld. Degenen die verantwoordelijk zijn voor het produceren van Duitse publieke instemming doen alsof er geen dergelijke grens is, en impliceren dat Duitsland Oekraïne alles mag geven wat het eist zonder een legaal Russisch doelwit te worden. (Natuurlijk geeft wat ʻPoetinʼ wordt genoemd volgens dezelfde bronnen geen moer om het internationaal recht). Dat dit misschien niet zo is, is wellicht een van de redenen waarom de regering-Scholz trager dan andere regeringen was in het toezeggen van zware wapens aan Oekraïne en, toen ze eenmaal toegezegd waren, in het daadwerkelijk leveren ervan. Van alle betrokken NAVO-machten ligt Duitsland immers het dichtst bij het oorlogstoneel en bij Rusland zelf. Het land heeft ook geen nucleaire verdediging, en het transport van tanks en zware artillerie naar Oekraïne over land kan door ʻPoetinʼ makkelijk worden onderschept voordat het zijn bestemming bereikt.

Terwijl de Duitse volkenrechtelijke gemeenschap zwijgt over dit onderwerp, dat volledig wordt gemeden door mainstream-journalisten, kon de FAZ het op 18 mei in een moment van waarheid niet laten een ingezonden brief te publiceren van een van Duitslands meest vooraanstaande volkenrechtelijke experts, Jochen Abraham Frowein. Frowein, een oer-conservatief, merkte laconiek op dat Duitsland door het leveren van wapens aan Oekraïne mogelijk ‘partij wordt in een gewapend conflict,’ ongeacht of Rusland artikel 2 van het VN-Handvest heeft geschonden, dat aanvalsoorlogen verbiedt. Volgens Frowein hield dit in dat ‘Duitse strijdkrachten, inclusief hun posities op Duits grondgebied, door Rusland zouden kunnen worden aangevallen.’ Verwijzend naar wat de anti-Scholz-fronde beschouwt als een moreel delinquente onwil om een aangevallen land te hulp te komen, concludeerde Frowein dat ‘de voorzichtigheid van de federale regering over haar status als partij’ – d.w.z. als partij in de oorlog – ‘volkomen gerechtvaardigd’ is.

De Oekraïense eisen op het gebied van militaire hardware zijn verre van bescheiden. Een adviseur van president Zelensky liet half juni weten dat het land, om de oorlog te ‘winnen,’ minstens duizend 155-millimeter houwitsers, driehonderd meervoudige raketwerpers, vijfhonderd tanks, tweeduizend pantservoertuigen en duizend drones nodig had. Vergelijk dit eens met de zeven houwitsers die Duitsland in samenwerking met Nederland leverde en de vier raketwerpers die Duitsland twee weken later aan Oekraïne leverde. De VS, die militaire bases hebben in 85 van de tweehonderd landen in de wereld (tegen acht Russische bases in landen die aan Rusland grenzen en één basis in Syrië), zouden Oekraïne natuurlijk geheel zelfstandig kunnen voorzien van de enorme hoeveelheden materiaal waar het om heeft gevraagd, nu zij de groei van de Oekraïense militaire uitgaven sinds 2014 al hebben gesteund. (Onlangs heeft de regering-Biden het Congres zover gekregen om nog eens veertig miljard dollar te reserveren voor militaire hulp aan Oekraïne). Dat er niettemin pogingen worden ondernomen om andere landen binnen en buiten de NAVO – ongeveer veertig in totaal, waaronder zelfs zeer kleine – ertoe te bewegen ook bij te dragen, lijkt vooral politieke doelen te dienen, met name het demonstreren van de eenheid van een herrezen ‘Westen’ onder Amerikaans leiderschap. Zoals bij de moord op Julius Caesar, toen elke samenzweerder zijn mes in het slachtoffer moest steken (‘Et tu, Brute?’), zal dit dienen om de verantwoordelijkheid te verdelen, zodat niemand later betrokkenheid kan ontkennen en, als het zover komt, veilig kan blijven voor Russische tegenaanvallen. Grootschalige wapenleveranties, waardoor een land een quasi-combatant wordt, zouden tevens kunnen verijdelen dat dat land later gaat bemiddelen tussen de strijdende partijen. Vanuit Amerikaans perspectief zou dit vooral welkom zijn ten aanzien van Duitsland en Frankrijk.

Een ander strategisch aspect van de bewapening van Oekraïne betreft de Oekraïense oorlogsdoelen en de mate waarin Oekraïneʼs bondgenoten daar iets over te zeggen hebben. Hoe meer wapens Oekraïne krijgt, des te ambitieuzer de politieke doelstellingen van het land kunnen worden. Onder invloed van extreem rechts binnen de Oekraïense nationalistische beweging, die net als de Oekraïense ambassadeur in Duitsland de antisemitische terrorist Stepan Bandera als een nationale held beschouwt, heeft de huidige Oekraïense regering zich afgekeerd van zowel de Minsk-protocollen van 2014 en 2015 als van de regeling die werd beoogd in het kader van het zogenaamde ʻNormandy Formatʼ – een in 2014 opgerichte groepering om het Donbas-conflict op te lossen, waarbij Oekraïne, Rusland, Duitsland en Frankrijk betrokken waren. (De VS bleven buiten beide processen.) De voorwaarden van de Normandische regeling omvatten Oekraïense neutraliteit, regionale autonomie voor de Russischtalige provincies van Oekraïne – met name de Donbas – en toekomstige onderhandelingen over de status van het Krim-schiereiland.

Tot de verklaarde oorlogsdoelstellingen van Oekraïne behoren momenteel het terugdrijven van alle Russische troepen naar Rusland, de onvoorwaardelijke teruggave van de Krim aan Oekraïne, het terugbrengen van de afgescheiden provincies onder het centrale gezag van Kiev, en het Oekraïense lidmaatschap, zo niet van de NAVO, dan toch van de EU. De NAVO en de EU hebben publiekelijk toegezegd het aan de Oekraïners over te zullen laten om te beslissen waarnaar zij streven, wanneer zij willen onderhandelen en wat zij overeenkomen. Tot vreugde van de Oekraïense regering hebben ook de VS en andere westerse landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk, aangegeven dat voor hen het doel van de oorlog een ʻoverwinningʼ op Rusland is die het leger en de economie van dat land ʻbeslissend verzwakt,ʼ terwijl Poetin voor een internationaal strafhof moet worden gebracht. (Scholz zegt hierover dat Rusland de oorlog niet mag winnen en dat Oekraïne niet mag verliezen, in plaats van dat Oekraïne moet winnen en Rusland moet verliezen). Het is tegen deze achtergrond dat de toegang van Oekraïne tot geavanceerde militaire apparatuur van belang is, omdat dit van invloed is op de vraag of Oekraïne, dat in zijn eentje vecht, zonder Amerikaanse en NAVO-troepen aan zijn zijde, in staat zou zijn een oorlog te doorstaan die mogelijk verscheidene jaren zou kunnen duren, met een kans, hoe gering ook, om die op de een of andere manier te ʻwinnen.ʼ Daartoe zou de Oekraïense regering haar burgers moeten vragen enorme verliezen aan mensenlevens en welvaart te accepteren ten bate van maximalistische nationale doelstellingen, in een conflict dat neerkomt op een proxy-oorlog namens het ʻWesten,ʼ gericht op de uitschakeling van Rusland als onafhankelijke economische en politieke macht.

Door te bepalen welke en hoeveel wapens zij aan Oekraïne leveren, hopen de bondgenoten kennelijk de doelstellingen, de duur en de uitkomst van de oorlog te kunnen beïnvloeden, door de krachtsverhoudingen op het slagveld aan te passen aan de uitkomst die zij het meest wenselijk achten. Voor de VS garandeert het bewapenen van Oekraïne dat de stemming in Oekraïne niet omslaat naar ʻdefaitistischeʼ steun voor een Minsk-achtige regeling. Maar deze strategie is wellicht niet in het belang van Duitsland of Frankrijk, niet in het minst omdat het risico dat Rusland aan de noodrem trekt en zijn nucleaire capaciteit gebruikt, in de loop der tijd zou kunnen toenemen. Voor Europa zou de nuclearisering van de Oekraïense oorlog een catastrofe zijn, terwijl de VS er niet of nauwelijks last van zouden hebben. Met name Duitsland is minder geïnteresseerd dan de VS in een lange oorlog die wordt uitgevochten met gratis geleverd westers materieel. Voor Scholz kunnen trage wapenleveranties neerkomen op een poging, zij het een zwakke, om de Oekraïense regering ertoe te bewegen een regeling te overwegen zonder dat Poetin hoeft te worden uitgeleverd aan Den Haag, mits een Normandië-achtige deal nog mogelijk is. (Pogingen om de Oekraïense oorlogsdoelen te beïnvloeden door een land dat door nucleaire fall-out wordt bedreigd, zouden tot uiting kunnen worden gebracht in een slogan als ʻGeen vernietiging zonder vertegenwoordigingʼ). De situatie is wellicht vergelijkbaar in Frankrijk en Italië, terwijl het Verenigd Koninkrijk, dat verder van het oorlogstoneel verwijderd is, zoals altijd de gelederen heeft gesloten met de VS.

Hoe zit het nu met de Zeitenwende? Hoe omvangrijk het ook lijkt, het speciale Duitse fonds van honderd miljard euro weerspiegelt slechts een langdurige trend in de wereldpolitiek na het einde van het ʻvredesdividendʼ van 1990 en de Nieuwe Wereldorde van de oudere Bush. De mondiale militaire uitgaven, gerekend in dollars van 2020, begonnen in 1989 te dalen en bereikten tien jaar later een dieptepunt op een niveau dat tweederde bedroeg van dat van 1988. Vanaf dat moment – de echte Zeitenwende – zijn ze gestaag gestegen, om in 2007 terug te keren op het niveau van 1988; ze bleven stijgen tot 2010 en nog verder na 2015, tot een recordniveau in 2020-ʼ21: een derde boven dat van 1988, het laatste jaar van de Koude Oorlog.

De drijvende krachten hierachter waren de VS en China. Tussen 1990 en 2001 waren de militaire uitgaven van de VS met een kwart gedaald; in 2002 begonnen ze snel te stijgen, met bijna twee derde in de negen jaar tot 2010. In 2016 waren de Amerikaanse militaire uitgaven weer gedaald naar het niveau van 2004, om van 2017 tot 2021 weer met 11,3 procent te stijgen. Tegelijkertijd ontmantelden de VS stap voor stap de Amerikaans-Russische wapenbeheersingsarchitectuur. In 2002 hebben zij zich formeel teruggetrokken uit het ABM (Anti-Ballistic Missile)-verdrag uit 1972, dat de anti-ballistische raketafweersystemen beperkte; in 2009 hebben zij het verdrag inzake de beperking van strategische wapens (START I) laten verstrijken; in 2000 hebben zij door hun terugtrekking uit het ABM-verdrag de bekrachtiging van het in 1993 overeengekomen START II-verdrag verhinderd; later weigerden zij te onderhandelen over een START III-verdrag inzake de beperking van kernkoppen; en in 2019 trokken zij zich, opnieuw eenzijdig, terug uit het Intermediate-Range Nuclear Forces (INF)-verdrag, zodat ze konden beginnen met het plaatsen van raketafweersystemen in Europese landen als Roemenië, Polen en Tsjechië. Terwijl dit zogenaamd was om Europa te beschermen tegen Iraanse kernraketten, annuleerden de VS in 2018 ook de nucleaire non-proliferatieovereenkomst die in 2015 met Iran was gesloten en waarover samen met de grote Europese mogendheden was onderhandeld.

Terwijl het Amerikaanse vertrek uit ABM, START en INF vooral Rusland aanging, was en wordt China steeds meer de tweede belangrijke speler in de wereldwijde opbouw van vernietigingsmiddelen na het einde van het einde van de geschiedenis. Tot eind jaren negentig waren de Chinese militaire uitgaven bijna verwaarloosbaar, niet meer dan acht procent van het Amerikaanse equivalent. Daarna namen ze toe en groeiden ze van jaar tot jaar sneller – zelfs nog sneller dan de snel groeiende uitgaven van de VS. In 2005 waren ze gestegen tot tien procent, vijf jaar later tot vijftien procent; in 2015 bedroegen ze zelfs 29 procent, en in 2021 35 procent. Ter vergelijking: de Russische militaire uitgaven lijken te verwaarlozen. In 1998, een jaar voordat Amerikaʼs favoriet, Jeltsin, Vladimir Poetin een land in totale wanorde overhandigde, was het Russische militaire budget gedaald tot 3,1 procent van dat van de VS. Ondanks enorme inspanningen na 2004, toen te voorzien was dat Poetins oorspronkelijke Europese project ʻvan Lissabon tot Vladivostokʼ zou mislukken, steeg de relatieve omvang van de Russische militaire uitgaven tot niet meer dan 10,7 procent in 2016, om in 2021 weer te dalen naar 8,2 procent. Verwijzend naar de Griekse historicus Thucydides en zijn analyse van het ontstaan van de Peloponnesische Oorlog (431-404 voor Christus), hebben westerse militaire strategen het over een Thucydidesiaans moment als een dominante macht zich gedwongen voelt oorlog te voeren tegen een opkomende macht om te voorkomen dat deze een drempel overschrijdt waarboven zij niet meer veilig kan worden verslagen. Zoʼn moment lijkt voor de VS en China om de hoek te liggen, zoals dat in 2021 misschien het geval was voor Rusland, toen het de bewapening van Oekraïne door de Verenigde Staten gadesloeg. (Merk op dat Athene op de harde manier moest leren dat het het magische moment had gemist en Sparta te laat aanviel).

Hoe vreselijk hij ook is voor het Oekraïense volk, de oorlog in Oekraïne is niet meer dan een bijzaak in een veel groter verhaal: dat van een naderende oorlog tussen een aftakelende en een opkomende wereldmacht. Een functie die de Oekraïense oorlog in dit verband vervult, is de consolidatie van de greep van de VS op hun Europese bondgenoten, die nodig zijn als ruggensteun voor de Amerikaanse ‘draai naar Azië’ (Obama) – naar wat vroeger de Zuid-Chinese Zee was en nu door de loyale westerse mediacratie de Indo-Pacific wordt genoemd. De taak voor Europa in dit verband is te voorkomen dat Rusland profiteert van het feit dat de VS hun gewapende aandacht op andere delen van de wereld richten – en, indien nodig, zich bij de VS aan te sluiten op hun Aziatische expeditie (iets waarop het Verenigd Koninkrijk zich momenteel actief voorbereidt). Er is geen garantie dat er onderweg geen nucleaire explosies zullen plaatsvinden, niet in de laatste plaats in West-Europa. Voor de landen daar zal de steeds dringender vraag zijn of zij méér willen zijn dan een Amerikaans hulpje dat Rusland moet controleren en moet helpen in de komende strijd met China – een vraag die Scholz, Macron en anderen moeten beantwoorden voordat het te laat is.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): Unherd, 11 oktober 2022

door Thomas Fazi

Thomas Fazi is schrijver, journalist en vertaler. Zijn jongste boek Reclaiming the State verscheen bij Pluto Press.

Biden wil niet alleen Rusland verzwakken

Heel Europa lijdt onder de energiecrisis, maar voor de grootste economie van het continent is dit meer dan een economische crisis – het is een existentiële crisis. Duitsland werd ooit geprezen als de economische motor van Europa, maar wordt nu bestempeld als de ʻzwakste schakel.ʼ

Een recessie volgend jaar wordt nu vrijwel zeker geacht; de industriële productie ligt negen procent lager dan vorig jaar; de inflatie is voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog met dubbele cijfers gestegen. Gezien Duitslands diepgewortelde inflatiefobie is dit alles al problematisch genoeg. Maar nóg traumatischer voor het land is het feit dat Duitsland nu een negatieve handelsbalans heeft – de eerste keer in ruim dertig jaar. Dit is een heel bittere pil om te slikken voor een land waar exportgeleide groei meer is dan een economisch model – het maakt deel uit van de nationale identiteit.

Maar de dagen van de exportgeleide groei zijn voorbij. De Duitse economische machine is vastgelopen. Eerst werd ze gehavend door de wereldwijde lockdowns van 2020 en 2021, die de mondiale aanbodketens ontwrichtten en Duitse industrieën dwongen meer te betalen voor steeds schaarsere onderdelen die ze vroeger in China kochten. De pandemie zorgde ook voor een lagere groei in belangrijke Aziatische exportmarkten – in de eerste plaats China.

Daarna kwamen het conflict in Oekraïne en de stroom van westerse sancties, die de gasprijs (en de prijzen van andere grondstoffen) de hoogte in hebben gejaagd en de aanbodketens nog verder hebben gedestabiliseerd. Onder druk van de stijgende energieprijzen vermindert bijna een op de zes industriële bedrijven in Duitsland zijn productie of staakt deze.

In het licht van het bovenstaande is het makkelijk te begrijpen waarom de Duitse kanselier Olaf Scholz waarschuwde voor een langdurige crisis, een die ʻniet in een paar maanden voorbij is.ʼ Dat is een understatement. Twee van de belangrijkste pijlers van Duitslands economisch succes in de eenentwintigste eeuw – de goedkope invoer van grondstoffen en energie (vooral uit Rusland), en een grote vraag vanuit de rest van de wereld – zijn onder de voeten van het land vandaan getrokken, en het ziet er niet naar uit dat ze snel zullen terugkeren.

Terugkijkend op de recente gebeurtenissen kan men echter niet anders dan zich afvragen: was dit slechts het resultaat van een reeks ongelukkige gebeurtenissen en, volgens sommigen, de toegevendheid van Duitsland jegens Rusland en de kortzichtige obsessie met de export, waardoor het land uiterst kwetsbaar werd voor externe schokken? Is Duitsland slechts een bijkomend slachtoffer van de proxy-oorlog van de Verenigde Staten tegen Rusland? Of was Duitsland misschien zelf het doelwit van economische oorlogsvoering?

Deze laatste vraag is onmogelijk te negeren na de recente aanslag op de Nord Stream-gaspijpleidingen die gedeeltelijk in Duits bezit zijn en die Rusland met Duitsland verbinden. Hoewel westerse regeringen en commentatoren snel met de vinger naar Rusland hebben gewezen, heeft de Amerikaanse econoom en Columbia-hoogleraar Jeffrey Sachs onlangs een mening geuit die door velen wordt gedeeld: dat het waarschijnlijker is dat de sabotagedaad tegen de pijpleiding een ʻAmerikaanse actieʼ is geweest – een actie die in de eerste plaats tegen Duitsland was gericht. Een soortgelijke bewering werd ook gedaan door Douglas Macgregor, een gepensioneerde Amerikaanse legerkolonel en voormalig adviseur van de Amerikaanse minister van Defensie in de regering-Trump. En dan is er de inmiddels beruchte tweet (later verwijderd) van Radek Sikorski – Polens voormalige minister van Buitenlandse Zaken en huidige voorzitter van de EU-VS delegatie van het Europees Parlement – die een afbeelding van het Nord Stream-lek publiceerde met de woorden ʻDank u, VS.ʼ

Het is niet moeilijk te begrijpen waarom zoveel mensen geneigd zijn om dit eerder als een Amerikaanse dan als een Russische actie te zien. Terwijl het onduidelijk is hoe Rusland zou kunnen profiteren van het verlies van de invloed die de pijpleiding op Duitsland en andere Europese staten bood, heeft de VS daarentegen veel te winnen bij het buiten werking stellen van Nord Stream – mogelijk voor altijd, aldus Duitse bronnen. (Rusland betwist de schade en beweert dat de pijpleiding binnenkort hersteld en heropend kan worden, maar dat de westerse autoriteiten Rusland niet toestaan de pijpleidingen te inspecteren).

Het is geen geheim dat de VS altijd tegen Nord Stream is geweest, en in het bijzonder tegen Nord Stream 2, een nieuwe pijpleiding parallel aan Nord Stream 1 (in bedrijf sinds 2011), die in 2021 werd voltooid en in 2022 in gebruik genomen had moeten worden, waardoor de jaarlijkse levering van Russisch gas aan Duitsland zou zijn verdubbeld. Het is makkelijk in te zien waarom het Amerikaanse establishment niet blij was met deze ontwikkeling: meer gas zou sterkere Russisch-Duitse betrekkingen hebben betekend, wat waarschijnlijk zou hebben geleid tot een uitbreiding van de handel, meer culturele uitwisselingen en uiteindelijk tot een nieuwe veiligheidsarchitectuur die de veiligheidsparaplu van de Navo steeds overbodiger zou hebben gemaakt en de Amerikaanse hegemonie over het Europese continent zou hebben verzwakt.

Daarom proberen de Verenigde Staten het project al sinds 2017 te torpederen, toen het Amerikaanse Congres onder Trump de Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act (CAATSA) aannam, die de Amerikaanse president machtigde om sancties op te leggen aan bedrijven die betrokken zijn bij de aanleg van Russische energie-exportpijpleidingen. Vervolgens ondertekende Trump in 2019 de Protecting Europe’s Energy Security Act (PEESA), die de aanleg van de pijpleiding wilde verhinderen door middel van Amerikaanse sancties tegen de betrokken bedrijven, waardoor de aanleg van de pijpleiding een jaar lang werd stilgelegd. Meer recentelijk hadden zowel Biden als Victoria Nuland, onderminister van Buitenlandse Zaken in de regering-Biden, bekend om haar beroemde ʻFuck the EUʼ– telefoontje, gedreigd Nord Stream 2 stil te leggen als Rusland Oekraïne zou binnenvallen.

Tot niet zo lang geleden werd dit door het Duitse publiek nog gezien als een ongepaste inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van het land, zo niet – zoals toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Sigmar Gabriel begin 2021 zei – als een inbreuk op de soevereiniteit van Duitsland, in strijd met het internationale recht. Duitse kranten bespraken openlijk hoe de VS tegen Nord Stream was, omdat de Amerikanen hoopten het Russische gas voor Europa te vervangen door de verkoop van hun eigen vloeibaar aardgas (LNG) aan het continent.

Een uitgesproken criticus van de Amerikaanse inmenging in Duitse energiezaken was het voormalige hoofd van het Duitse Energieagentschap, Stephan Kohler. In een interview in 2017 wees hij erop dat de VS in het CAATSA-wetsvoorstel openlijk aanvoerden dat het doel was betere marktkansen voor hun eigen LNG te creëren. Bij een andere gelegenheid zei Kohler dat dit deel uitmaakte van een bredere strategie om ʻeen politieke wig te drijven tussen Europa en Rusland.ʼ

Dit kan dus niet worden afgeschreven als een complottheorie. Een van Amerika’s bekendste geostrategen, George Friedman, voormalig directeur van het particuliere inlichtingenbureau Stratfor, schreef in 2010 in zijn bestseller The Next Decade: ʻRusland vormt geen bedreiging voor de wereldpositie van Amerika, maar alleen al de mogelijkheid dat het land gaat samenwerken met Europa en met name Duitsland vormt de belangrijkste bedreiging van het decennium, een langetermijndreiging die in de kiem gesmoord moet worden.ʼ Dit bracht hem tot de conclusie dat ʻhet handhaven van een krachtige wig tussen Duitsland en Rusland van overweldigend belang is voor de Verenigde Staten.ʼ Meer recentelijk stelde Friedman dit in nog grimmiger bewoordingen: ʻHet allesoverheersende belang van de Verenigde Staten, waarvoor wij een eeuw lang oorlogen hebben gevoerd – de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, en de Koude Oorlog – betreft de relatie tussen Duitsland en Rusland, omdat zij samen de enige kracht zijn die ons kan bedreigen. En we moeten ervoor zorgen dat dat niet gebeurt.ʼ

Dit is dus al geruime tijd semi-officieel beleid van de VS. En hoewel men het oneens kan zijn met de theorieën rond de aanslag op de pijpleiding, en rond de oorsprong van het conflict in Oekraïne meer in het algemeen, is het moeilijk het oneens te zijn over de gevolgen: die aanslag en die oorlog hebben de Russische leveringen (voor de nabije toekomst) in gevaar gebracht, het exportgerichte groeimodel van Duitsland vernietigd, en ʻeen krachtige wig gedrevenʼ tussen Duitsland en Rusland.

Tegelijkertijd heeft Duitsland zich, in zijn streven om het Russische gas te vervangen, gewend tot de Verenigde Staten, die nu (tegen ʻastronomische prijzen,ʼ aldus de Duitse minister van Economische Zaken) 45 procent van de Europese LNG-import leveren – tegenover 28 procent in 2021. Het valt dus moeilijk te ontkennen dat de VS duidelijk profiteren van de Europese energiecrisis in het algemeen, en van de recente aanslag op de pijpleidingen in het bijzonder. Ongetwijfeld is dat de reden waarom de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken zei dat de aanslag op Nord Stream een ʻgeweldige kansʼ biedt om Europaʼs afhankelijkheid van Russische energie te beëindigen – een vreemde taalkeuze voor wat in feite neerkomt op een terroristische aanslag op de strategische infrastructuur van een NAVO-bondgenoot. Hij bevestigde ook dat de actie de VS rechtstreeks ten goede zou komen: ʻWij zijn nu de belangrijkste leverancier van LNG aan Europa,ʼ voegde Blinken eraan toe.

Ook moet worden opgemerkt dat de aanval plaatsvond op een moment dat de Duitse regering steeds meer onder druk kwam te staan om de sancties op te heffen. Slechts een week eerder hadden in Duitsland grote demonstraties plaatsgevonden waarin werd opgeroepen tot de ingebruikname van Nord Stream 2 om de energiecrisis op te lossen.

Dit alles kan heel goed een geval zijn van onbedoeld voordeel voor Amerika. Het toenemende bewijs dwingt ons echter een ongemakkelijke vraag te stellen: zou de Amerikaanse strategie in Oekraïne niet alleen gericht kunnen zijn op het verzwakken van Rusland, maar ook van Duitsland? Het is een angstaanjagend vooruitzicht, maar één dat de Duitse elites niet mogen veronachtzamen.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): New York Magazine, 28 oktober 2022

door Malcolm Harris

Malcolm Harris is een Amerikaanse journalist en criticus. Hij is redacteur bij The New Inquiry en schreef Kids These Days: the Making of Millennials (2017). Harris was betrokken bij de Occupy Wall Street-beweging.

Stel je een nabije toekomst voor waarin Amazon begint mee te dingen naar gemeentelijke sanitaire en rioolcontracten. Het bedrijf heeft vuilnisbakken, vrachtwagens en leidingen vol met sensoren ontwikkeld, zodat het waardevolle gegevens kan genereren uit het afval van de samenleving. Gemeenten doen hun best om deze nieuwe nutsvoorzieningen en de bijbehorende kostenbesparingen te omarmen. In een dergelijke situatie zouden we ons kunnen gaan voelen als louter vazallen van het Bezos-imperium, die steeds meer informatie uitpissen voor zijn uiteindelijke winst.

Dit is de visie die ten grondslag ligt aan de these van het technofeodalisme, die stelt dat het kapitalisme van de eenentwintigste eeuw is vervangen door een nieuw economisch systeem onder toezicht van Big Tech. De kern van het argument is het idee dat de huidige kapitalisten hun winsten in het algemeen niet herinvesteren om nieuwe capaciteiten te ontwikkelen teneinde de productie uit te breiden of de arbeidsproductiviteit te verhogen. Integendeel, een steeds belachelijker deel van de groei komt in de vorm van surveillanceplatforms met een vage relatie tot werknemers die widgets maken voor de winst.

Het technofeodalistische model omvat het verwerven van een monopoliepositie en het gebruik van geavanceerde gegevensextractie om die positie veilig te stellen. ʻOnmisbaar geworden,ʼ schrijft de Franse econoom Cédric Durand in zijn boek Technoféodalisme: Critique de l’Économie Numérique uit 2020, ʻmoeten de platforms worden beschouwd als infrastructuur, in dezelfde categorie als elektriciteitsleveranciers, spoorwegen of telecombedrijven.ʼ Durand heeft een Engelstalige uitlaatklep gevonden in het eerbiedwaardige New Left Review, dat zijn redactionele aandacht heeft gericht op het technofeodalisme-debat. Medewerkers van NLR hebben in 2022 gedebatteerd over de these, waarbij Evgeny Morozov het standpunt innam dat het nog steeds om louter kapitalisme gaat, tegenover Durand, Jodi Dean en Timothy Erik Ström.

Schrijvers hebben het einde van het kapitalisme verkondigd zolang het systeem bestaat, maar de huidige these heeft weerklank gevonden bij serieuze linkse denkers. Zou dit echt het einde zijn van de kapitalistische productiewijze?

Ik denk het niet.

Ik denk dat de these van het technofeodalisme is voortgekomen uit de onwaarschijnlijke bestseller uit 2018 van Harvard Business School-hoogleraar Shoshana Zuboff, The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power, ook al gebruikt ze de term zelf niet. Het boek, een goed getimede kritiek op Big Tech, werd geprezen door gevestigde instellingen als de New York Times en de Financial Times, en door Barack Obama. Het boek van Zuboff biedt een model van ʻgedragsoverschot,ʼ waarbij tech-monopolisten gebruikers cultiveren voor data, die zij verfijnen en gebruiken om hun positie te handhaven. Haar belangrijkste voorbeeld is Google, dat zich als bedrijf niet zozeer onderscheidde door een beter zoekalgoritme te ontwerpen, maar door zijn advertenties te personaliseren. Toen die doorbraak eenmaal was bereikt, werd informatie over mensen waardevol op zich, of die nu werd gebruikt voor het aan de man brengen van een bepaald product of niet. Zuboff en haar volgelingen in de technofeodalistische stroming denken dat deze bedrijven – met name Google, gevolgd door Facebook, Microsoft en Amazon – de glibberige helling van de digitale surveillance hebben veranderd in een hamsterwiel, een nieuw zichzelf in stand houdend systeem van uitbuiting.

Bij degenen onder ons die tegenwoordig voortdurend actief of passief in contact staan met elektronische apparaten die informatie registreren en rechtstreeks doorsturen naar ’s werelds meest waardevolle bedrijven, vindt de technofeodalistische kritiek weerklank: we besteden technisch gezien minder tijd aan het werken voor onze bazen dan aan het verstrekken van informatie over onszelf aan techbedrijven. En voor wie we ook werken, en of we nu wel of niet werkelijk bij hen in dienst zijn, we genereren waarde voor Bezos en Zuck. Niet alleen registreert het tech-oligopolie naadloos onze voorkeuren, gewoonten en keuzes, het gebruikt die gegevens ook om onze toekomstige keuzes te sturen, waardoor we steeds nuttiger worden voor de techbedrijven en nuttelozer voor onszelf. Durand roept de wereld op van Jean-Luc Godards dystopische sciencefictionfilm Alphaville uit 1965, waarin een dictatoriale, voelende computer de samenleving regeert tot in de meest persoonlijke beslissingen.

Dit is de reeds lang gevreesde wereld van de cybernetische controle, waarin feedback-loops de bevolking automatisch besturen, zonder dat er echte keuzes nodig zijn. ʻDe menselijke vervulling, voortvloeiend uit de mislukkingen en triomfen van het benadrukken van voorspelbaarheid en oefening tegenover pure wilskracht, in het licht van de natuurlijke onzekerheid, maakt plaats voor de leegte van de eeuwige naleving,ʼ schreef Zuboff in een artikel voor de Journal of Information Technology uit 2015, waarmee zij de technofeodalistische lijn inzette. ʻIn plaats van nieuwe contractuele vormen mogelijk te maken, beschrijven deze regelingen de opkomst van een nieuwe universele architectuur ergens tussen de natuur en God in, die ik de Big Other noem.ʼ

Lezers van de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan of zijn beter verkopende vertolker, de filosoof Slavoj Zizek, zullen wellicht verbaasd zijn te lezen dat Zuboff, een management-consultant, de eer opeist voor deze term. In Lacans gebruik kan LʼAutre verwijzen naar iemands moeder, het superego, de analist, de taal, de hele symbolische orde, en meer – het heeft veel weg van Zuboffs ʻuniversele architectuur die ergens tussen de natuur en God in staat.ʼ Maar in deze herformulering neemt Mark Zuckerberg zijn plaats in naast mama en God in het pantheon van alziende, alwetende entiteiten.

Ik twijfel er niet aan dat dit ook is hoe Zuckerberg graag gezien wil worden, maar als hij écht zo machtig is, waarom probeert Facebook dan wanhopig gebruikers te krijgen voor zijn zogenoemde metaverse? Volgens de technofeodalisten hebben we geen keuze, en toch zet bijna de hele mensheid geen beeldschermen op haar gezicht om in Zucklandia rond te hangen. En trouwens, monopolistische nutsbedrijven verliezen doorgaans geen veertig procent van hun marktwaarde in acht maanden tijd.

De technofeodalisten hebben de slechte gewoonte om de zelfpromotie van de industrie te herhalen. Ook al veranderen ze de toon van naïviteit naar scepsis en zelfs afschuw, ze zijn het met Silicon Valley eens dat computers en het onderling verbinden daarvan via internet een revolutie teweeg hebben gebracht in de productiewijze. Het is waar dat beleggers veel geld hebben ingezet op klassiek improductieve bedrijven als Facebook, maar de kapitalisten zijn nog steeds de baas. Kostenbesparing is een groeisector die de bedrijfswinsten steeds verder omhoog drijft, zelfs als de productie afneemt. Facebook is veel minder dan wat de technofeodalisten ervan maken: het is een reclameplatform dat centen haalt uit de vrije tijd van zijn gebruikers – aandacht die anders verloren zou gaan, althans vanuit kapitalistisch perspectief. Achter alle beweringen over het veranderen van de wereld met technologie gaat een bende digitale voddenrapers schuil.

Omdat hun focus halfjaarlijks verandert, kun je bijna elk stuk technofeodalistische kritiek dateren aan de hand van de ademloze claims van de industrie die erdoor worden aangehaald. Surveillance Capitalism is bijvoorbeeld nog maar een paar jaar oud, maar Zuboffs bezorgdheid over Facebooks plannen om over te stappen op organische videoʼs – een fameus mislukte strategie, gebaseerd op de leugens van het bedrijf over de betrokkenheid van gebruikers – was ten tijde van de publicatie al achterhaald. Als alles wat de zogenaamde cryptocurrency-koningen en metaverse-vastgoedontwikkelaars zeiden waar was, zouden we geregeerd worden door cyberbaronnen, dus het is maar goed dat ze allemaal onzin uitkramen. De echte bazen van het internet zijn niet eens de techbedrijven, zoals onderzoeker Daniel Greene opmerkt in een nieuw artikel; het zijn de vastgoedfondsen die de overgrote meerderheid van de datacenters en de verbindingen daartussen bezitten. Als je achter de schermen naar de kabels kijkt, zijn Google en Amazon gewoon huurders.

Het probleem met het bombarderen van de Big Other tot de basis van een nieuwe productiewijze is dat het louter fantasie is. Lʼautre nʼexiste pas, zeggen de Fransen: God is dood, je moeder en je analist zijn gewoon mensen, en de symbolische orde bestaat uit een heleboel mensen in een grote regenjas. Er bestaat geen universele architectuur tussen de natuur en God in – en dat is Facebook al helemaal niet. Facebook is ook geen openbaar nutsbedrijf. Facebook is een ooit alomtegenwoordig, door reclame gefinancierd entertainmentbedrijf, zoals het televisieprogramma Friends. Op een basaler niveau is Facebook niets meer dan een bende servers vol vernederende code en een stel werknemers dat door hun bazen wordt uitgescholden. Als Mark Zuckerberg een tovenaar is, dan is hij van het type-Oz, zoals hij ons voortdurend in herinnering brengt door als een sukkel over zijn eigen benen te struikelen.

Als oplossing voor de klassenstrijd die de Amerikaanse samenleving bezielt, is het terugwinnen van de controle over onze data via regulering niet veel anders dan het hamsteren van kranten of het pissen in potjes om onze rotzooi uit de klauwen van Big Techʼs afvalverwerkende algoritmen te houden. En dan? Zij kunnen stukjes data opeten, maar wij niet. En zo weet je dat dit nog steeds kapitalisme is: morgen moeten we weer werk gaan zoeken.

Vertaling: Menno Grootveld

Oorspronkelijke tekst (Engels): The Guardian, 12 oktober 2022

door Adam Curtis

Adam Curtis is een Britse documentairemaker

Het centrale mysterie van onze tijd is waarom, op een moment dat het hele politieke en sociale systeem uit de hand loopt en in totale chaos verkeert, niemand in staat lijkt zich een alternatief voor te stellen. Het economisch systeem levert niet het goede leven dat het ooit beloofde, maar creëert in plaats daarvan chaos en ontberingen voor miljoenen. Ondertussen profiteren degenen die verantwoordelijk zijn voor het systeem massaal van die chaos en voeden zij zich met de onzekerheid. En de politieke klasse is verslaafd aan een economische theorie die absurd en corrupt is geworden.

Ik heb net TraumaZone gemaakt, een serie films over een andere tijd waarin dit ook is gebeurd. Dat was in Rusland in de jaren negentig, na de ineenstorting van het communisme. De verantwoordelijken begonnen een experiment om een extreme vorm van kapitalisme te creëren. Ik heb deze serie gemaakt omdat ik denk dat wij in het Westen niet begrijpen wat de Russen destijds hebben doorgemaakt: een cataclysme dat de fundamenten van de samenleving verscheurde.

De films zijn gemaakt met behulp van een unieke bron: duizenden uren onbewerkt beeldmateriaal dat destijds door BBC-ploegen in Rusland is opgenomen, maar waarvan een groot deel nooit eerder is gezien. Wat het zo bijzonder maakt, is dat het de ervaringen van Russen op elk niveau van de samenleving vastlegt op het moment dat hun wereld in elkaar stortte: van het Kremlin tot de bevroren mijnsteden in de poolcirkel, van het leven in de kleine dorpjes op de uitgestrekte steppen tot de vreemde oorlogen die werden uitgevochten in de bergen en bossen van de Kaukasus.

Toen ik de beelden voor het eerst bekeek, besloot ik dat ik mijn stem niet moest gebruiken of er muziek overheen moest plakken. Het materiaal was zó sterk dat ik me er niet in wilde mengen, maar de kijkers gewoon wilde laten ervaren wat er is gebeurd, want het is hieruit – de woede, het geweld, de wanhoop en de overweldigende corruptie – dat Vladimir Poetin naar voren is gekomen. Maar terwijl ik de films maakte, zag ik door de toenemende chaos hier in Groot-Brittannië parallellen. Er zijn natuurlijk grote verschillen tussen onze samenleving en het Rusland van dertig jaar geleden, maar hoe meer je te weten komt over het extreme economische experiment daar en ziet wat nu hier gebeurt onder de huidige regering, des te meer je erachter komt dat beide experimenten zeer vergelijkbare wortels hebben die niets te maken hebben met kapitalisme of communisme.

Een aanwijzing hiervoor schuilt in de man die Rusland het experiment met de ʻschoktherapieʼ oplegde. Zijn naam was Yegor Gaidar en hij was afkomstig uit het hart van het communistische establishment. Zijn grootvader was de beroemdste schrijver van kinderboeken in de Sovjet-Unie, en Gaidar was getrouwd met de dochter van een van de gebroeders Strugatsky, sciencefiction-schrijvers die de roman schreven waarop de film Stalker is gebaseerd. Deze econoom, die waarnemend premier zou worden, wilde in Rusland een perfect kapitalistisch systeem creëren. Hij moest dat snel doen, zei hij, om te voorkomen dat het communisme ooit zou terugkeren. In één klap schafte hij alle prijscontroles af, terwijl de regering elke poging om het systeem te beheren opgaf. Het doel, zei Gaidar, was een nieuwe zone van perfecte vrijheid te creëren waarin het systeem, ondanks de aanvankelijke pijn, zijn eigen natuurlijke evenwicht zou vinden.

Maar als je beter kijkt, zie je dat zijn plan weinig te maken had met vrijheid. Het kwam in feite voort uit een vreemde, machine-achtige visie op de wereld, gedreven door pseudo-wetenschappelijke ideeën. Gaidar geloofde dat door op extreme schaal ʻvrije marktkrachtenʼ los te laten, deze zouden fungeren als ʻmarktprikkelsʼ die mensen dan automatisch tot ʻrationeleʼ gedragspatronen zouden leiden. In werkelijkheid was het een simpele technologische fantasie die ten doel had mensen om te vormen tot het juiste soort wezens om het nieuwe systeem te laten werken. In die zin was het het omgekeerde van het oorspronkelijke Sovjet-plan. Het was nog steeds een manier om gedrag te controleren via hefbomen, maar dan op een andere manier.

En het werkte niet. Het leidde tot totale chaos.

De huidige Britse regering onder Liz Truss heeft onlangs haar eigen experiment met extreem kapitalisme aangekondigd. De wortels van dit idee liggen bij de beroemde Oostenrijks-Britse econoom Friedrich Hayek. Zowel rechts als links zien hem als de man die het brein was achter de terugkeer van de vrije markt, hetgeen men ʻneoliberalismeʼ noemt. Maar ik denk dat Hayek, die een grote invloed had op Gaidar, eigenlijk veel vreemder was dan dat.

Hayek geloofde dat de economie de sleutel was tot de toekomst van de wereld, omdat zij regeringen zou weerhouden van het bedenken van nieuwe soorten samenlevingen. Hij schreef een boek, The Road to Serfdom, waarin hij stelde dat het in het nieuwe tijdperk van de massa onmogelijk was miljoenen mensen een visie op de toekomst op te leggen zonder dat dit tot verschrikkingen zou leiden – zoals bij het fascisme en het communisme was gebeurd. In plaats daarvan had Hayek een epische visie waarin miljoenen mensen samen een stabiel sociaal systeem zouden creëren door de signalen die zij elkaar gaven. De kern daarvan was het prijssysteem. Regeringen zouden zich op de achtergrond moeten houden en de prijzen niet mogen controleren, maar in plaats daarvan zouden zij een ʻspontane ordeʼ zonder centrale controle moeten toestaan. De mensen, niet de politici, zouden samen als ʻeconomische actorenʼ de nieuwe maatschappij creëren.

Tot dan toe was de economie ook wel belangrijk geweest voor regeringen, zij het louter als instrument om de samenlevingen te helpen beheren die politici wilden opbouwen. Maar in 1979, toen Margaret Thatcher aan de macht kwam, begon zij een experiment dat de economische logica in het hart van het politieke systeem bracht. Het probleem was dat het bijna onmiddellijk verkeerd afliep. Het zorgde niet alleen voor enorme inflatie, maar was ook een van de belangrijkste redenen voor de de-industrialisatie van de Britse samenleving. Zoals haar voornaamste adviseurs hebben erkend, gaf Thatcher het experiment al snel op en wendde zij zich in plaats daarvan tot de banken om mensen geld te lenen. En een golf van goedkoop geld en schulden onttrok de problemen aan het oog, tot de financiële crash van 2008.

In werkelijkheid hadden de grootse ideeën van Gaidar en Hayek weinig te maken met ideeën over de vrije markt. Ze waren eigenlijk geworteld in de oude droom uit de negentiende eeuw dat wetenschap en rationele systemen op grote schaal konden worden gebruikt om de politiek te vervangen, omdat daardoor de menselijke rommeligheid en onzekerheden vermeden zouden kunnen worden die de politiek voortdurend uit koers duwen. In feite was het systeem dat Gaidar wilde vervangen – het Sovjetplan – eveneens geworteld in die pseudowetenschappelijke dromen. Het had in ieder geval weinig te maken met communisme.

In de jaren dertig viel in de Sovjet-Unie onder Stalin de oude ideologie weg, om te worden vervangen door een gigantisch experiment. Mensen werden teruggebracht tot onderdelen van een systeem dat op een rationele manier kon worden beheerd, met voorspelbare resultaten. Die ideeën floreerden ook in het Amerika van de jaren dertig. Daar kwam een massabeweging genaamd ʻtechnocratieʼ op. Honderden mannen en vrouwen, ʻrationeelʼ gekleed in grijze outfits, trokken door de VS en riepen op tot wat zij een ʻTechnateʼ noemden, een nieuw soort maatschappij die rationeel geleid zou worden door technologen. Een van de leidende figuren was de grootvader van Elon Musk.

Maar al deze bewegingen waren in werkelijkheid het product van een bizarre overreach van de wetenschap die probeerde het politieke domein in te palmen en te koloniseren. En in werkelijkheid mislukken deze experimenten altijd. Of het nu in de Sovjet-Unie was, of in het Engeland van de jaren tachtig, of onder Gaidars schoktherapie, of nu met Liz Truss, ze creëren nooit een rationeel systeem, maar eigenlijk het tegenovergestelde: een systeem dat steeds ongelijker wordt en openstaat voor uitbuiting door een kleine elite. En er zijn geen politieke hefbomen om die elite te stoppen.

In Rusland tonen de filmbeelden momenten die de angstaanjagende snelheid weergeven waarmee de kloof tussen arm en rijk zich openbaarde. Duizenden hadden niets te eten en konden de verwarming niet betalen, terwijl de gezondheidszorg om hen heen instortte. Het verbijsterde winkelende publiek krijgt te horen: ʻEr zijn geen aardappelen in Moskou,ʼ terwijl de nieuwe elite uitgebreide achttiende-eeuwse dansfeesten organiseert in oude paleizen buiten Sint-Petersburg.

We zien het meedogenloze eigenbelang van managers en gangsters, terwijl ze steeds meer manieren ontdekken om de falende staat te plunderen, met machines in de ʻbankenʼ van de oligarchen die eindeloos miljoenen roebels tellen, voordat ze naar het buitenland worden gesluisd. En niemand in het politieke systeem kon dit tegenhouden. En te midden van dit alles een steeds dronkener president Jeltsin, die in het Kremlin naar de muur zat te staren en tegen zijn lijfwacht zei: ʻZe beroven Rusland.ʼ

In Groot-Brittannië zijn de kwantitatieve versoepeling van na de crisis van 2008, en de extreme stijging van de aandelenkoersen en de prijzen van onroerend goed die dit met zich meebracht, even destructief gebleken voor het leven van miljoenen gewone mensen als de plundertocht van de oligarchen in het Rusland van de jaren negentig. Het soort vrijheid dat dit ʻTechnateʼ biedt is steevast zeer beperkt: mensen zijn slechts onderdelen van een systeem, vrij om te doen wat ze willen, maar louter binnen de enge logica van de ijzeren kooi van de pseudowetenschappelijke economie. Een wereld waarin zij mogen dansen, zij het in ketenen.

In deze tijd van economische chaos lijkt het noodzakelijk om opnieuw na te denken over wat zowel het Westen als Rusland de afgelopen vijftig jaar hebben doorgemaakt. Misschien was het noch het communisme, noch de vrije markt die heeft gefaald, maar het ʻTechnate.ʼ We moeten de pseudowetenschap van de economie, die politici in een wurggreep houdt, opruimen – en zowel het kapitalisme als het communisme opnieuw beoordelen op hun menselijke waarden en aspiraties. En daaruit kunnen dan misschien échte alternatieve visies op de toekomst voortkomen.

Vertaling: Menno Grootveld