Waarom Poetin kernwapens zal gebruiken

Oorspronkelijke tekst (Engels): UnHerd, 2 juni 2023

door Kevin Ryan

Gepensioneerd brigadegeneraal Kevin Ryan is senior fellow aan het Belfer Center for Science and International Affairs van de Harvard Kennedy School. Hij was Amerikaans defensieattaché in Moskou en plaatsvervangend directeur voor strategie, planning en beleid van de legerstaf.

Alles wijst erop dat Rusland al een besluit heeft genomen

Hoe je het ook wendt of keert, de droneaanvallen die twee weken geleden de rijkste buurten van Moskou troffen, vormden een grimmig keerpunt in Poetins kwijnende campagne tegen Oekraïne. De verrassingsaanvallen – waarbij acht mensen om het leven kwamen en waarvoor Kyiv alle verantwoordelijkheid heeft ontkend – waren de eerste tegen Russische burgers sinds het begin van de oorlog. Ze vormden ook de belangrijkste inval op Russisch grondgebied sinds de Tweede Wereldoorlog.
Poetin bestempelde de aanvallen al snel als een ‘terroristische’ daad, terwijl een aangeslagen Jevgeni Prigozjin, hoofd van het huurlingenleger van Wagner, de reguliere legerleiders een uitbrander gaf omdat ze niet hadden kunnen voorkomen dat drie van de acht drones de Russische luchtafweer wisten te omzeilen. Hoewel dit alles de Oekraïense oorlogsinspanningen een morele oppepper heeft gegeven, hangt de vraag over vergelding in de lucht.
Na vijftien maanden oorlog hebben de bommen van Poetin Oekraïne nog steeds niet weten te breken. Een toestroom van driehonderdduizend nieuwe soldaten tijdens de winter heeft de gevechtskracht van de Russische eenheden weinig verbeterd en de gerapporteerde inzet van tanks uit de jaren vijftig heeft de geruchten versterkt dat de Russische munitie opraakt. Het lijkt erop dat de Russische militaire bevelhebbers niet meer in staat zijn om effectief te reageren op de Oekraïense escalatie. Het wordt volgens mij duidelijk dat Rusland deze escalatie alleen nog met kernwapens tegemoet kan treden.
Veel westerse experts zeggen dat ze de dreiging van een Russische nucleaire aanval in Oekraïne serieus nemen, maar maken de fout te beweren dat de kans klein is. Vorige maand bijvoorbeeld vertelde Avril Haines, de Amerikaanse directeur van de Nationale Inlichtingendiensten, tijdens een hoorzitting in de Senaat dat de verzwakte conventionele troepenmacht van Poetin de Russische president afhankelijker zou maken van ‘asymmetrische opties’ voor afschrikking, waaronder nucleaire capaciteiten – maar hij zei ook dat het ‘zeer onwaarschijnlijk’ was dat Moskou hiervan gebruik zou maken. Tijdens dezelfde hoorzitting schatte de directeur van de Defense Intelligence Agency, luitenant-generaal Scott Berrier, de kans daarop ook in als ‘onwaarschijnlijk.’
Niettemin zijn er sterke aanwijzingen dat Poetin besloten heeft om een tactisch kernwapen te gebruiken in zijn oorlog in Oekraïne. In recente toespraken en interviews heeft hij betoogd dat Rusland wordt geconfronteerd met een existentiële dreiging – een situatie die volgens het Russische beleid het gebruik van kernwapens rechtvaardigt. Hij heeft ook zijn militaire leiding herschikt, zodat de drie generaals die verantwoordelijk zijn voor de inzet van tactische kernwapens nu het bevel voeren over zijn ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne.
Hoewel de NAVO duidelijk heeft gemaakt dat ze het gebruik van kernwapens door haar lidstaten om Oekraïne te verdedigen niet zal goedkeuren, heeft Poetin al tactische redenen om ze in te zetten: om Russische soldatenlevens te redden, de oorlog te verkorten, Oekraïense strijdkrachten te vernietigen. Hij heeft ook strategische redenen: om de afschrikkingswaarde van zijn kernwapenarsenaal opnieuw aan te tonen en om te bewijzen dat hij geen bluffer is. We moeten daarom aannemen dat hij bereid is om ze te gebruiken, waarschijnlijk als reactie op het onvermogen van zijn wankelende leger om voldoende te escaleren met conventionele middelen. Met andere woorden: de nucleaire geest is uit de fles.
Gedurende een groot deel van de afgelopen tachtig jaar rustte de veiligheid van Rusland op twee pijlers waarvan de relatieve kracht in de loop der jaren afnam en groeide: zijn conventionele grondtroepen en zijn kernwapens. De conventionele strijdkrachten werden gebruikt om de buurlanden en tegenstanders van Rusland te beïnvloeden, te intimideren en te dwingen zich naar zijn wil te schikken. De nucleaire strijdkrachten waren bedoeld om de Verenigde Staten en het Westen af te schrikken van militaire inmenging in Rusland en zijn vermeende invloedssfeer. Sinds het einde van de Koude Oorlog hebben de conventionele strijdkrachten van Rusland echter soms moeite gehad met hun deel van de taak. Om dit te compenseren, moesten de Russische leiders vertrouwen op hun nucleaire strijdkrachten voor beide doeleinden: strategische kernwapens om het Westen af te schrikken en tactische kernwapens om de buurlanden te bedreigen.

Vandaag de dag zou een enkele nucleaire aanval in Oekraïne een Oekraïense tegenaanval kunnen verijdelen, met weinig verlies van Russische levens. Voor Moskou is deze overweging even praktisch als moreel: de grootschalige mobilisatie en uitbreiding van militaire eenheden vorig jaar toonde aan dat het leger van Poetin te klein was voor zijn taak. Desondanks is Rusland erin geslaagd om slechts een paar nieuwe bataljons te creëren omdat het meeste nieuwe personeel en materieel simpelweg de verliezen in bestaande eenheden moest vervangen. Poetin en zijn militaire leiders hebben bijna geen mensen en materieel meer over om hun doelen te bereiken.
Begin dit jaar nam Poetin verschillende publieke stappen om te laten zien dat hij niet bluft over het gebruik van kernwapens. In februari ondertekende hij een wet die de deelname van Rusland aan New Start, het strategische kernwapenverdrag, ‘opschort.’ Deze stap maakte officieel een einde aan de gezamenlijke inspecties van Amerikaanse en Russische kernwapensites en ontsloeg Rusland van de verplichting om het aantal strategische kernwapens te beperken – hoewel Rusland beloofde dit wel te zullen doen.
Vervolgens kondigde Poetin in maart aan dat hij tactische kernwapens zou stationeren in Wit-Rusland, met een opslagfaciliteit die al in juli gebouwd zou worden. Aangezien Rusland daar al Iskander-raketsystemen heeft gestationeerd die kernwapens kunnen vervoeren – evenals duizenden troepen – zouden de nucleaire raketsystemen en kernkoppen zo dicht bij elkaar komen te staan, dat de waarschuwingstijd voor het gebruik ervan aanzienlijk bekort zou worden. Poetin suggereerde ook dat Wit-Russische troepen zouden worden opgeleid om de wapens te gebruiken.
Het Kremlin heeft deze steeds dreigender stappen genomen in de overtuiging dat de NAVO en het Westen – in het bijzonder de Verenigde Staten – geen aandacht besteden aan de Russische eisen op het wereldtoneel. In 2018, toen Poetin een heleboel nieuwe kernwapens onthulde, waarschuwde hij: ‘Jullie zullen nu naar ons luisteren!’ Maar velen deden dat niet: vier jaar later was zijn invasie van Oekraïne een wake-up call voor degenen die hem hadden genegeerd.
Desondanks vrezen sommigen in Rusland ongetwijfeld dat de dreiging van een nucleaire aanval hol begint te klinken. En voor Poetin, wiens regime kwetsbaar is, houdt het dreigen met een tactische nucleaire aanval zonder die uit te voeren nu misschien wel evenveel risico in als zo’n aanval zelf. Als gevolg hiervan heeft Poetin, naast het waarschuwen van het Westen dat hij een kernwapen zou kunnen gebruiken, het Russische volk stap voor stap voorbereid met redenen waarom hij kernwapens zou moeten gebruiken. Onder deze rechtvaardigingen heeft Poetin herhaaldelijk ‘whataboutist’ vergelijkingen met de Verenigde Staten aangehaald. Toen hij de plannen aankondigde om Russische kernwapens in Wit-Rusland te plaatsen, zei hij: ‘De Verenigde Staten doen dit al tientallen jaren. Ze hebben al lang geleden … hun tactische kernwapens geïnstalleerd op het grondgebied van hun bondgenoten, NAVO-landen, in Europa, in zes staten … Wij gaan hetzelfde doen.’ Poetin heeft ook herhaaldelijk verwezen naar de Amerikaanse nucleaire aanvallen op Hiroshima en Nagasaki, en heeft de Amerikaanse doelen van toen – het redden van soldatenlevens en het verkorten van de oorlog – gelijkgesteld aan de Russische doelen van nu.
Hij heeft het Russische volk bijvoorbeeld duidelijk gemaakt dat Moskou’s rode lijnen voor het gebruik van kernwapens, die in officiële documenten staan, allemaal zijn overschreden sinds de invasie. Zo beweert hij onder meer dat het voortbestaan van Rusland op het spel staat in de huidige strijd. Tijdens de parade op de Dag van de Overwinning in april verklaarde Poetin dat het Westen ‘tot doel heeft de ineenstorting en vernietiging van ons land te bewerkstelligen.’ Een andere officieel door Rusland aangewezen rode lijn wordt gevormd door aanvallen ‘op cruciale regerings- of militaire locaties van de Russische Federatie, waarvan de verstoring het reactievermogen van de nucleaire strijdkrachten zou kunnen ondermijnen.’ Wellicht met het oog hierop heeft Moskou beweerd dat Oekraïense drones strategische nucleaire bommenwerpers in Rusland hebben geraakt, en dat Oekraïne en de VS verantwoordelijk zijn voor drones die zijn gelanceerd om Poetin te vermoorden. Al deze beweringen, de echte en de verzonnen, worden gebruikt om Poetin een voorwendsel in handen te geven om kernwapens te gebruiken.

In reactie hierop hebben een aantal westerse waarnemers erop gewezen dat er, aangezien we geen enkele beweging van kernwapens hebben gezien, geen tastbare tekenen zijn van de intentie om ze te gebruiken. Ik ben het daar niet mee eens. Afgelopen herfst meldden functionarissen in Kyiv dat Rusland ‘Kh-55 nucleaire kruisraketten’ met dummy-kernkoppen afvuurde. Waarnemers opperden dat deze raketten – die speciaal ontworpen zijn om een kernwapen te dragen – werden afgevuurd om de Oekraïense luchtverdediging uit te hollen door haar te ‘misleiden,’ zodat de Kh-55’s vernietigd zouden worden in plaats van raketten met conventionele explosieven. Deze bewering houdt geen steek: raketten, zelfs zonder explosieve lading, zijn te waardevol voor Rusland om als lokvogel te gebruiken. Wat wel zinvol is, is het lanceren van raketten uit de Koude Oorlog met dummy-kernkoppen om hun betrouwbaarheid te testen voor gebruik in een echte nucleaire aanval.
Maar wat zal Poetins beslissing om te lanceren triggeren? Waarschijnlijk is dat het onvermogen van het Russische leger om met conventionele middelen aan zijn eisen te voldoen. Als een Oekraïens offensief bijvoorbeeld dreigt het verlies van de Krim te bewerkstelligen, zal Poetin proberen de gevechten te laten escaleren om dat verlies te voorkomen. Als de conventionele strijdkrachten niet succesvol zouden kunnen reageren, zou een nucleaire aanval op de Oekraïense strijdkrachten kunnen worden ingezet. Zoals hij afgelopen september aankondigde, op de avond dat hij vier Oekraïense provincies illegaal bij Rusland voegde: ‘Als de territoriale eenheid van ons land wordt bedreigd, zullen we, om Rusland en onze natie te beschermen, zonder twijfel alle wapens gebruiken die we hebben. Dit is geen bluf.’
Ook thuis zijn er push-factoren die Poetin verder kunnen aanmoedigen. Hij staat vooral onder druk van Russische nationalisten, die hem steunden toen hij aan de macht kwam, maar nu hun ongenoegen laten blijken. Sommigen, zoals voormalig FSB-officier Igor Girkin, hebben openlijk kritiek geuit op de hoge militaire leiding en zelfs op Poetin zelf. Die kritiek kan veranderen in verzet, waardoor hij gedwongen wordt te overwegen zijn oorlog te laten escaleren voordat zijn conventionele strijdkrachten er klaar voor zijn.
Ondertussen worden beweringen dat Poetin zich zou laten weerhouden van het gebruik van kernwapens door belangrijke bondgenoten, zoals China of India, niet gestaafd door het verloop van de oorlog tot nu toe. Hoewel Poetin de steun van anderen op prijs stelt, is hij er niet voor teruggeschrokken om die steun op het spel te zetten om te krijgen wat hij wil.
Dit wil niet zeggen dat wij in het Westen Oekraïne onder druk moeten zetten om af te zien van zijn doel om al het bezette grondgebied te bevrijden. Maar het betekent wel dat we moeten anticiperen op een nucleaire aanval en mogelijke reacties moeten ontwikkelen. Zodra Rusland een kernwapen gebruikt in Oekraïne, zullen de gevolgen zich verspreiden. Tienduizenden Oekraïners zullen de dood vinden of te maken krijgen met de gevolgen van de explosie. Honderden miljoenen Europeanen zullen zich schrap zetten voor oorlog. Maar zeven miljard anderen over de hele wereld zullen hun normale leven voortzetten, gealarmeerd maar fysiek onaangetast.
Uiteindelijk kan dit zeer gevaarlijk blijken voor de internationale orde. Het beeld dat veel mensen van kernwapens hebben als wapens die de beschaving zullen beëindigen, zal worden uitgewist. In plaats daarvan zullen zulke wapens ‘genormaliseerd’ zijn en, hoewel tragisch, aanvaardbaar zijn in een oorlog. In deze dramatisch veranderde wereld is het aan het Westen om te beslissen hoe te reageren.

Vertaling: Menno Grootveld