Categorieën
Politiek

Vóór de oorlog

Oorspronkelijke tekst (Engels): London Review of Books, 24 maart 2022

fotografie: IMDB

door Tariq Ali

Tariq Ali is een Brits-Pakistaans historicus, romanschrijver, journalist, biograaf, toneelschrijver en televisie- en filmproducent, wiens werk idealistisch en politiek geëngageerd is.

Niemand weet hoe dit zal aflopen. Poetins roekeloze avonturisme heeft een averechtse uitwerking gehad: iedere poging om de VS na te bootsen met een bbp van 1,5 biljoen dollar, dat zelfs kleiner is dan dat van Italië en minuscuul in vergelijking met dat van China (14,7 biljoen dollar), zou altijd al onbezonnen zijn geweest. Als hij zich een snelle operatie had voorgesteld, vergelijkbaar met een koloniale ʻpolitionele actie,ʼ moet hij zich nu realiseren dat het in Kiev installeren van Janoekovitsj of een andere marionettenpresident Rusland zal verplichten tot het handhaven van een massale militaire aanwezigheid in Oekraïne. Een land dat twaalf jaar geleden nog ruwweg verdeeld was tussen pro-Russische en pro-westerse facties, neigt inmiddels in beslissende mate naar het Westen.

Ook Biden heeft de behoedzaamheid laten varen. Zijn besluit van vorig jaar november om door te gaan met de uitbreiding van de NAVO – en te beginnen met de integratie van Oekraïne –, in de halve hoop, halve overtuiging dat dit het oprukken van Rusland aan de grenzen van de Donbas en op de Krim zou tegengaan, bleek rampzalig verkeerd te zijn. Dit kan niet in het openbaar worden toegegeven, maar de leiders van de NAVO weten het, net als de leiders van China, India, Vietnam, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Cuba en de andere landen die zich in de VN van kritiek op Rusland hebben onthouden. Hun gezamenlijke bevolking bedraagt de helft van de mensheid. De VS zullen op andere fronten water bij de wijn moeten doen. Een delegatie van het State Department is al in Caracas aangekomen. Ze hebben de Venezolaanse olie nodig. Juan Guaidó, de door het Westen erkende president die door Washington is aangewezen, zal terzijde moeten worden geschoven. De geheime besprekingen met Iran zijn hervat, tot grote ergernis van Israël.

De oorsprong van deze massale mislukking van het buitenlands beleid is het onderwerp van een recente studie, Not One Inch, van M.E. Sarotte, historicus aan de Johns Hopkins Universiteit en lid van de Council on Foreign Relations. De titel verwijst naar de verzekering over de grenzen van de NAVO-uitbreiding die James Baker, toenmalig VS-minister van Buitenlandse Zaken, in 1990 aan Michail Gorbatsjov gaf. De Sovjet-Unie had sinds de bevrijding van Berlijn troepen in Oost-Duitsland gelegerd; in 1990 waren dat er 380.000. Gorbatsjov bevond zich in een sterke militaire positie. In alle andere opzichten was hij echter zwak. Sarotte beschrijft hem als een ʻidealistische visionair,ʼ maar geen van beide woorden is echt van toepassing. Hij was een goedbedoelende hervormer. (Ik was zelf getuige van de opwinding die in Rusland door de glasnost werd teweeggebracht – niet alleen in intellectuele kringen en aan de universiteiten, maar ook in de fabrieken en onder bureaucraten). Als wereldleider schoot hij echter tekort. De westerse vleierij was hem naar het hoofd gestegen.

Baker speelde in op deze zwakte en stelde een deal voor. Zou de Sovjet-Unie ermee instemmen zich uit Oost-Duitsland terug te trekken als de VS zouden garanderen dat de NAVO ʻgeen centimeter van haar positie naar het oosten zou opschuivenʼ? De volgende dag herhaalde hij zijn woorden aan Gorbatsjov in een brief aan Helmut Kohl: ʻGeeft u de voorkeur aan een verenigd Duitsland buiten de NAVO, onafhankelijk en zonder Amerikaanse troepen, of geeft u de voorkeur aan een verenigd Duitsland dat gebonden is aan de NAVO, met de verzekering dat de jurisdictie van de NAVO geen centimeter naar het oosten zal opschuiven ten opzichte van haar huidige positie?ʼ

Kohl en zijn minister van Buitenlandse Zaken, Hans-Dietrich Genscher, gaven de voorkeur aan rechtstreekse gesprekken met Gorbatsjov, waarbij Kohl toezegde dat er geen NAVO-bases in de voormalige DDR zouden komen. Totdat dit gebeurde, waren Washington en Bonn uiterst nerveus. Zij konden niet geloven dat de Sovjet-Unie Oost-Duitsland zou overdragen zonder iets op papier te zetten. Gorbatsjov hield zich aan zijn deel van de afspraak. De VS deden dat echter niet.

De onlangs overleden Madeleine Albright, Clintons minister van Buitenlandse Zaken, krijgt speciale kritiek in Sarotteʼs verslag – niet alleen omdat ze voor oorlog pleitte (ʻColin, waar spaar je dit ongelooflijke leger anders voor?ʼ), maar ook omdat ze koste wat kost Amerikaans voordeel nastreefde. De uitbreiding van de NAVO was de moeite waard, omdat deze ʻvan Oekraïne tot de Verenigde Statenʼ zou aantonen dat ʻhet streven naar Europese veiligheid niet langer een nulsomspel is.ʼ

Men had ook andere wegen kunnen bewandelen. Een inlichtingenrapport dat in 2008 aan Condoleezza Rice werd gepresenteerd, bevatte deze waarschuwing:

De toetreding van Oekraïne tot de NAVO is de helderste van alle rode lijnen voor de Russische elite (en niet alleen voor Poetin). In ruim twee en een half jaar van gesprekken met belangrijke Russische spelers, van hardliners in de donkere krochten van het Kremlin tot Poetins scherpste liberale critici, heb ik nog niemand gevonden die de toetreding van Oekraïne tot de NAVO als iets anders ziet dan als een directe uitdaging voor de Russische belangen. [Deze strategie voortzetten] zou een vruchtbare bodem creëren voor Russische inmenging op de Krim en in Oost-Oekraïne.

De auteur? William Burns, nu directeur van de CIA, wiens taak het is om de consequenties van zijn afgewezen advies in goede banen te leiden.

Kritiek op dit expansionisme van de NAVO is niet nieuw, en komt ook niet alleen ter linkerzijde voor. Thomas Friedman uitte verrassend scherpe kritiek op het Amerikaanse beleid in twee recente columns in de New York Times. In de eerste vertelde hij over zijn herinneringen van 2 mei 1998:

Onmiddellijk nadat de Senaat de uitbreiding van de NAVO had geratificeerd, belde ik George Kennan, de architect van Amerikaʼs succesvolle indamming van de Sovjet-Unie na de Tweede Wereldoorlog. Kennan, die in 1926 bij het State Department kwam en in 1952 Amerikaans ambassadeur in Moskou werd, was waarschijnlijk Amerikaʼs grootste Ruslandkenner. Hoewel hij inmiddels 94 jaar oud was en een zwakke stem had, was hij scherp van geest toen ik hem naar zijn mening vroeg.

Friedman citeerde vervolgens het antwoord van Kennan in zijn geheel:

Ik denk dat dit het begin is van een nieuwe Koude Oorlog. Ik denk dat de Russen geleidelijk aan heel negatief zullen reageren, en dat dit hun beleid zal beïnvloeden. Ik denk dat het een tragische vergissing is. Er was geen enkele reden voor. Niemand bedreigde iemand anders. De grondleggers van dit land draaien zich om in hun graf door deze uitbreiding.

We hebben ons nu vastgelegd om een hele reeks landen te beschermen, hoewel we noch de middelen, noch de intentie hebben om dat op een serieuze manier te doen. [De uitbreiding van de NAVO] was gewoon een luchthartige actie van een Senaat die geen echte belangstelling heeft voor buitenlandse zaken. Wat mij stoort is hoe oppervlakkig en slecht geïnformeerd het hele Senaatsdebat was. Ik heb me vooral gestoord aan de verwijzingen naar Rusland als een land dat erop gebrand is West-Europa aan te vallen.

Begrijpt men het dan niet? Onze meningsverschillen in de Koude Oorlog waren met het communistische regime van de Sovjet-Unie. En nu keren we ons af van de mensen die de grootste vreedzame revolutie in de geschiedenis hebben ontketend door dat Sovjetregime te verdrijven. De democratie in Rusland is net zo ver gevorderd, zo niet verder, als die van de landen waarvan we zojuist hebben beloofd ze tegen Rusland te zullen verdedigen. Natuurlijk zal er een boze reactie van Rusland komen, en dan zullen [de voorstanders van de NAVO- expansie] zeggen dat ze ons altijd al hebben verteld dat de Russen zo zijn – maar dit is gewoon verkeerd.

Poetin is uiteraard een overtuigd anticommunist, een aanhanger van zowel Moeder Rusland als de orthodoxe kerk. In 2017 weigerde hij de honderdste verjaardag van de Februarirevolutie en de Oktoberrevolutie te herdenken, door tegen een Indiase eigenaar van een krant (die ik voor hun privé-ontmoeting in Moskou had klaargestoomd) te zeggen dat ʻdeze revoluties geen deel uitmaken van onze kalender.ʼ Op een recente persconferentie heeft Poetin Lenin aan de kaak gesteld als de vader van de Oekraïense onafhankelijkheid. Dit is gedeeltelijk waar. Lenin verachtte het Groot-Russische chauvinisme en het nationalisme van onderdrukkende naties. Hij vierde de nederlaag van de tsaren door toedoen van de Japanners, waardoor de revolutie van 1905 werd uitgelokt. In juni 1917, op een cruciaal moment tussen de twee revoluties, veroordeelde Lenin de Voorlopige Regering omdat die weigerde ʻhaar elementaire democratische plichtʼ uit te voeren door zich uit te spreken ʻvoor de autonomie en voor de volledige vrijheid van Oekraïne om zich af te scheiden.ʼ Later drong hij erop aan dat de grondwet van de Sovjet-Unie een clausule zou bevatten die alle naties in de unie het recht op nationale zelfbeschikking zou geven, d.w.z. het recht om zich af te scheiden.

De bolsjewieken stemden er kort na hun machtsovername mee in dat Finland, Polen en Oekraïne onafhankelijkheid zouden krijgen. Zij wisten dat Oekraïne anders was, en dat de eigenaardige nationale structuur (een proletariaat en een bureaucratie die uit Rusland afkomstig waren; en een ultranationalistische boerenstand, die wrok koesterde tegen Poolse grootgrondbezitters en joden) unieke problemen opleverde. Het was Stalin, als commissaris voor de nationaliteiten, die naar Finland ging om de boodschap over te brengen. Naar Oekraïne werd niemand gezonden, maar de plaatselijke sovjet, de Rada, riep een Volksrepubliek uit en benadrukte dat het ʻniet de bedoeling was zich af te scheiden van de Russische Republiek.ʼ Toen overal in Oekraïne andere sovjets ontstonden, was de nationale beweging verdeeld tussen degenen die een afzonderlijk verdrag met Duitsland (en later met Frankrijk) ondertekenden en degenen die bij de nieuwe sovjetstaat wilden blijven. De Russische burgeroorlog verdeelde het land, net als de Tweede Wereldoorlog dat zou doen. Oekraïense collaborateurs met het Hitler-regime zijn goed gedocumenteerd. In 1954, een jaar na de dood van Stalin, breidde Nikita Chroesjtsjov, de Oekraïense leider van de Sovjet-Unie, gesteund door het Presidium, Oekraïne uit met de Krim. Het was een emotioneel gebaar. Er werd geen politieke rechtvaardiging voor gegeven. Weinigen dachten destijds dat de Sovjet-Unie zou kunnen imploderen.

Het ontstaan van een Russische vredesbeweging is een van de meer hartverwarmende ontwikkelingen van de laatste weken. De meeste westerse politici bewijzen lippendienst aan de moed van jonge Russen die het hoofd moeten bieden aan repressie door de staat, maar in Engeland hebben zowel Johnson als Starmer de Britse Stop de Oorlog-beweging aan de kaak gesteld. Poetin valt zijn dissidenten aan als agenten van de NAVO, wat zij ten stelligste ontkennen. Stop de Oorlog wordt in Groot-Brittannië verweten Poetin te steunen, door zich te verzetten tegen de NAVO-expansiedrift en de NAVO-oorlogen. Maar de aanhangers van Stop de Oorlog kunnen moeilijk anders: de NAVO is een militaire organisatie die tot doel heeft de hegemonie van de VS in Europa en daarbuiten te handhaven. Met alle noodzakelijke middelen?

Vertaling: Menno Grootveld

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *